انفجار قطار نیشابور

شرح واقعه: 

در ساعت چهارو چهل دو دقیقه بامداد بیست نهم بهمن ماه سال ۸۲ ازطرق تلفن ۱۲۵ ستاد فرماندهی سازمان آتشنشانی وخدمات ایمنی  نیشابور  یک فقره

حادثه

انفجار قطار نیشابور

زمان: 9:37صبح

29/11/1382

شرح واقعه:

در ساعت چهار و چهل و دو دقیقه بامداد بیست و نهم بهمن ماه هشتاد و دو از طریق تلفن 125 ستاد فرماندهی سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی نیشابور ، یک فقره فرار واگنهای باری اعلام می گردد، فردی که خود را کارمند راه آهن خراسان معرفی می کند از آن سوی خط تلفن اظهار می کند: تعدادی واگن که حامل پنبه، گوگرد، و بنزین می باشد، از ایستگاه ابومسلم - سه ایستگاه قبل از ایستگاه نیشابور- به طور ناخواسته فرار کرده و می افزاید که به احتمال زیاد این واگنها در ورودی شهر نیشابور( سه راه جمهوری) از ریل خارج می شود و به همین دلیل ایستگاههای 3 و 4 و 1 آتش نشانی به ترتیب به محل اعزام و در سمت شمال و جنوب ریل با رعایت فاصله مستقر می شوند، چند دقیقه ای از تماس اول نگذشته که تماس دوم با 125 خبر از خارج شدن واگنها از ریل در ایستگاه خیام - یک ایستگاه قبل از نیشابور- می دهد و اضافه می کند که واگنها به شدت دچار آتش سوزی گشته اند و 4 واگن نیز از ایستگاه خیام عبور کرده و با سرعت به سمت نیشابور در حرکت اند، بدین ترتیب با دستور ستاد فرماندهی خودروهای ایستگاههای یک و سه به ایستگاه خیام - واقع در روستای دهنو هاشم آباد در 24 کیلومتری نیشابور- اعزام و ایستگاه 4 نیز در محل سه راه جمهوری نیشابور می ماند تا در صورتی که 4 واگن دیگر حادثه آفرین شوند به مقابله با آنها بپردازد.

پس از لحظاتی چهار واگن نیز در سه راه جمهوری از ریل خارج گشته و مأمورین آتش نشانی ایستگاه چهار پس از بررسی و اطمینان از خالی و بی خطر بودن این واگنها ، به محل حادثه ایستگاه خیام اعزام گشتند.

 خودرو ایستگاه یک که اولین خودرو اعزامی به ایستگاه خیام بود بعد از رسیدن به محل حجم و شدت آتش سوزی را بسیار گسترده توصیف کرده و تقاضای نیروی کمکی بیشتری می کند، نیروهای کمکی به محل اعزام می شوند و مواد دچار حریق شده نیز، پنبه ، گوگرد، و بنزین اعلام می گردد که تمامی توصیه های ایمنی از طریق ستاد فرماندهی صورت می گیرد و پس از لحظاتی شهید مرتضی فخریان مدیر عامل فقید سازمان آتش نشانی نیشابور در محل حاضر گشته و فرماندهی عملیات را بر عهده می گیرد. عملیات اطفاء به خوبی پیش می رود ، در ساعت 9 صبح از سوی مدیر عامل سازمان آتش نشانی و فرمانده عملیات اعلام می شود که حریق مهار شده است، و به کنترل کامل در آمده است اما ناگهان در ساعت 37/9 صبح در حالی که نیروهای آتش نشانی شهرهای نیشابور ، مشهد، قدمگاه، خرو، درود و فولاد خراسان در محل مشغول اطفاء حریق بودند ، انفجاری بسیار مهیب منطقه را ویران می کند، صدای انفجار در دهها کیلومتر آن طرف تر (مشهد و نیشابور) هم شنیده می شود در مشهد- 90 کیلومتری محل حادثه- زلزله 5/3 ریشتری ثبت می شود، منطقه را بحران فرا می گیرد، حدود 320 نفر کشته میشوند که هیچ یک لباس بر تن نداشتند و حدود 460 زخمی نیز گزارش می شود.

 در این حادثه 24 آتش نشان به شهادت می رسند و مسئولین شهری نیشابور شامل فرماندار، معاونین شهردار، مدیر عامل آتش نشانی نیشابور ،  مأمورین نیروی انتظامی،کارکنان راه آهن و اهالی روستا و منطقه، از دیگر افرادی هستند که در این حادثه کشته می شوند تا این حادثه تلخ از حوادث نادر آتش نشانی نام گیرد.

در این حادثه تلخ تا شعاع 10 کیلومتری تمام شیشه ها می شکند ، چرخ واگن قطار دو کیلومتر پرتاب شود و گودالی به عمق حدود 25 متر و قطر 80 متر به وجود می آید منطقه را غم و آه و ماتم فرا می گیرد و چه بچه ها که پدر و مادرشان را از دست می دهند و چه خانواده ها که در غم از دست دادن بهترین کسانشان سیاهپوش می گردند.

در این سانحه دلخراش که در نهایت چند سوزن بان و کارمند راه آهن مقصر شناخته شدند به نظر می رسد مقصر اصلی همان نبودن سیستم ایمنی و مقررات حمل و نقل ریلی است.

چگونه واگنها فرار کردند ؟

51 واگن باری که حدود 36 ساعت در ایستگاه ابومسلم 40 کیلومتری محل حادثه متوقف بوده اند، یک باره به حرکت در می آیند، و تا دو ایستگاه بعد بدون هیچ مانعی حرکت می کنند و در نهایت با برخورد به یک لوکوموتیو از خط خارج و با توجه به مواد آتش زا شعله ور می شوند، این در حالی است که واگنها در مسیر کور قرار داده شده بودند.

 طبق مصاحبه مدیر عامل وقت راه آهن تعداد واگنها هر چقدر باشد دو کفش خط یکی در واگن ابتدایی و دیگری در واگن انتهایی کافی است که از حرکت واگنها جلوگیری کند و در رابطه با بستن ترمزهای دستی اگر ترمز چهار تا پنج واگن بسته می بوده کفایت می کرده است.

 ابتدا همه فکر می کردند حادثه عمدی و ناشی از خرابکاری است اما در بررسی به عمل آمده از سوی کمیسیون فنی بررسی سوانح راه آهن این احتمال رد شد و در نهایت علت فرار واگنها این چنین اعلام شد:

1- نبستن ترمز دستی به طور صحیح و عدم دقت کافی در این زمینه

2- سهل انگاری در خصوص سوار کردن کفش خط و عدم نظارت دقیق از سوی رئیس قطار

3- شیب تند و غیر استاندارد راه آهن

به گونه ای که اگر ترمز دستی ها درست بسته می شدند  و کفش خط ها درست کار گذاشته می شدند با نیروی حداقل دو لوکوموتیو واگنها بیش از 2 متر جابجا نمی شدند.

محموله واگنها و آتش سوزی

در این واگنها 4 ماده اصلی پنبه ، گوگرد، نفتا (سوخت هواپیما) و کود نیترات آمونیوم حمل می شده اند که ترتیب آرایش واگنها به صورت ذیل بوده است:

4 واگن اول خالی، پنج واگن بعدی بنزین ، 10 واگن پنبه - یک واگن بنزین – 9 واگن گوگرد- 7 واگن کود نیترات آمونیوم – 2 واگن خالی – 8 واگن گوگرد – 5 واگن انتهایی خالی، که جمعاً 51 واگن بوده است و از این 51 واگن همانطور که در آرایش این واگنها ذکر شد جمعاً 11 واگن خالی – 6 واگن بنزین -10 واگن پنبه – 17 واگن گوگرد و 7 واگن کود نیترات آمونیوم بوده است.

این واگنها پس از فرار پس از طی 40 کیلومتر در عرض 13 دقیقه با یک لوکوموتیو متوقف در ایستگاه راه آهن خیام برخورد و آرایش واگنها به هم خورده و در هم تنیده می شود که واگنها دچار آتش سوزی می گردند و پس از 5 ساعت موجب انفجاری سهمگین می شوند.

از لحاظ مقررات ایمنی کالاهای ذکر شده به هیچ عنوان نباید در کنار هم انبار یا حمل و نقل گردند، زیرا می توانند به آتش سوزی و انفجار کمک نمایند که در ادامه ذکر خواهد گردید.

آیا استاندارد حمل و نقل ریلی رعایت شده بود؟

6 فاکتور کلیدی حمل و نقل ریلی به صورت زیر ذکر شده است:

1- مسئولیت پذیری   2- ایمنی  3- برنامه ریزی 4- دقت و قابلیت اطمینان 5- تشکیل بانک اطلاعات 6- تجهیزات پیشرفته حمل و نقلی

 متأسفانه در حادثه انفجار قطار به هیچ یک از این فاکتورها اهمیتی داده نشده بود و این فاکتورها رعایت نشده بود ، چه خوب است که اینها در حد شعار نباشد و واقعاً به مرحله عمل در آید.

ضمن اینکه طبق استانداردهای ایمنی هر کالایی که حمل می شود باید بر روی واگن برچسب لوزی شناسایی خطرات آن کالا حک شود که متأسفانه این کار نیز صورت نگرفته بود.

لوزی شناسایی خطرات چیست؟

خطرات مواد شیمیایی توام با ازدیاد مصرفشان در صنایع مختلف افزایش یافته و از طرفی چون به خاطر سپردن خطرات مواد شیمیایی گوناگون و چگونگی مقابله با آنها برای هر شخص امکان پذیر نیست، بنابراین جهت سهولت در مورد آگاهی از خطر هر ماده شیمیایی از یک لوزی چهار خانه استفاده می شود تا هر شخص با توجه به آشنایی قبلی با مشخصات این لوزی از چگونگی خطرات آن ماده شیمیایی آگاه گردد.

لوزی خطر دارای چهار خانه است ، خانه بالایی مربوط به قابلیت اشتعال جسم بوده و خانه سمت راست قابلیت فعل و انفعال شیمیایی از نظر پایداری و ترکیب با آب را نشان می دهد خانه سمت چپ لوزی خطرات بهداشتی (خطر ماده شیمیایی بر روی سلامتی شخص) را نشان داده و خانه پایینی نشان دهنده خطرات خاص می باشد.

توضیح خطرات خاص:

خطرات خاص شامل خطر واکنش با آب یا پلی مریزه شدن و یا خطر مواد رادیواکتیو را نشان می دهد. اگر منظور خطر استفاده از آب جهت اطفاء حریق باشد(مثلاً خاموش نمودن حریق سدیم با آب) در خانه پایین یک w که یک خطر از مرکز آن گذشته (w) قرار داده می شود و اگر جسم تحت شرایطی پلی مریزه شود علام p در خانه پایینی قرار می گیرد و اگر ماده رادیواکتیو باشد علامت (                ) در این خانه جایگزین می شود و اگر ماده اکسید کننده قوی باشد علامت ox در این خانه قرار می گیرد. خانه های لوزی دارای یک زمینه رنگی یا حروف رنگی ثابت به صورت زیر می باشد.

رنگ قرمز برای خانه بالا

رنگ آبی برای خانه سمت چپ

رنگ زرد برای خانه سمت راست

خانه پایین بی رنگ و یا اینکه به رنگ بدنه محموله می باشد.

هر کدام از سه مورد فوق (قابلیت فعل و انفعال شیمیایی قابلیت اشتعال و خطرات بهداشتی) به پنج درجه تقسیم می شوند.(از درجه صفر تا درجه 4) بطوریکه درجه صفر نشان دهنده بی خطری و درجه 4 نشان دهنده خطر بسیار شدید می باشد.

قابلیت فعل و انفعال شیمیایی :

چگونگی پایداری و ترکیب ماده شیمیایی با آب را نشان داده و تقسیم بندی آن بصورت زیر است:

درجه 4:

موادی که در حرارت و فشار معمولی قادر به تجزیه یا واکنش انفجاری هستند همچنین شامل موادی می شود که نسبت به شوک مکانیکی یا حرارتی حساس می باشند.

اگر اینگونه مواد دچار حریق شوند باید اطراف محل حریق تخلیه گردد.

مانند اسید پیکریک (NO₂)₃  و C₆H₂ فولمینات جیوه C₂N₂O₂H_g و تری نیتروتولوئن c₆H₂(No₂)₃cH₃  .

درجه 3:

موادی که قادر به تجزیه یا واکنش انفجاری بوده ولی جهت این عمل به چاشنی یا حرارت کافی نیاز دارند.

همچنین شامل موادی می شود که نسبت به شوک حرارتی یا مکانیکی در حرارت و فشار زیاد حساس می باشند و یا اینکه با آب بدون احتیاج به حرارت واکنش انفجاری دارند.

جهت اطفاء حریق اینگونه مواد افراد آتش نشان باید از محل امن و مقاوم اقدام به عملیات نمایند.

مانند: نیترات سلولز C₆H₇O₂(ONO₂)₃  هیدرازین N₂H₄   فلوئور F   نیترات آمونیوم NH₄NO₃  

درجه 2:

موادی که در حالت عادی ناپایدار بوده و تغییرات شیمیایی یافته ولی منفجر نمی شوند شامل موادی می شود که در حرارت و فشار معمولی تغییرات شیمیایی می یابند و انرژی آزاد می کنند و یا اینکه در حرارت و فشار بالا انرژی به مقدار زیاد آزاد می کنند و یا موادی که با آب به شدت واکنش نموده و یا مخلوط انفجاری تشکیل می دهند.

مانند سدیم Na     فسفر سفید p    لیتیم Li

درجه 1:

موادی که در حالت عادی پایدار بوده ولی در حرارت و فشار بالا ممکن است ناپایدار شوند و در تماس با آب واکنش نموده( ولی نه به شدت) و انرژی آزاد نمایند.

مانند   فسفر قرمز p ،  روی zn

درجه صفر:

موادی که در حالت عادی حتی در شعله پایدار هستند و با آب واکنش نمی کنند. از خاموش کننده های عادی می توان جهت اطفاء حریق اینگونه مواد استفاده نمود.

مانند زغال چوب، گلیسرین C₃H₅(OH)₃ ، متان CH₄ ، روغن نباتی.

قابلیت اشتعال مواد شیمیایی

درجه 4:

گازهای شدیداً قابل اشتعال مایعات بسیار فرار قابل اشتعال و موادی که در حالت گرد و غبار در هوا تشکیل مخلوط انفجاری می دهند.

جهت مقابله جریان مایع یا گاز را قطع کنید از آب بصورت اسپری جهت خنک نمودن مخازن استفاده نمائید.

در محلهایی که گرد و غبار موجود است از آب با احتیاط کامل استفاده نمائید.

مانند سولفید هیدروژن H₂S     استالدئید CH_­3CHO   اسید پیکریک C₆H₂(NO₂)OH

درجه 3:

مایعاتی که تقریباً در حرارت نرمال مشتعل می شوند. به علت پایین بودن نقطه اشتعال اینگونه مواد آب جهت اطفاء حریق آنها بی اثر می باشد. همچنین جامداتی که تشکیل غبار داده و یا به حالت فیبری (رشته ای) می باشند و هر ماده ای که در حرارت نرمال در هوا مشتعل شود.

مانند: هیدروکسیل آمین NH₂OH     فسفر سفیدP   استایرن C₆H₅CH=CH₂ و بنزین

درجه 2:

مایعاتی که جهت مشتعل شدن باید مقداری حرارت ببینند و جامداتی که تولید بخارات قابل اشتعال   می نماید.

آب می تواند جهت اطفاء حریق اینگونه مواد بکار رود زیرا می تواند آنها را تا زیر نقطه اشتعالشان سرد نماید.

مانند: اسید استیک CH₃COOH   نفتالین C₁₀H₈  فرم آلدئید HCHO 

درجه 1:

موادی که قبل از اشتعال باید حرارت ببینند. اگر از آب بصورت جت جهت اطفاء حریق اینگونه مواد استفاده نمایید به علت نفوذ آب به قسمت زیرین مخزن و تبدیل آن به بخار سبب سرریز شدن مایع می شود و حریق گسترش می یابد اگر آب بصورت اسپری به آرامی بر روی مایع مشتعل پاشیده شود سبب تولید کف در سطح مایع شده و بدین طریق حریق اطفاء می گردد.

اکثر جامدات از نظر قابلیت اشتعال در این گروه قرار دارند. مثال: گلیسرین C₃H₅(OH)₃   سولفورS  روی Zn 

درجه صفر:

موادی که مشتعل نمی شوند. مانند اسید نیتریک HNO₃   پراکسیدسدیم Ns₂O₂  اسید سولفوریک H₂SO₄

خطرات بهداشتی مواد شیمیایی

منظور از خطرات بهداشتی همان میزان خطرات و مضررات مواد شیمیایی بر روی سلامتی انسان می باشد و مفهوم درجات پنجگانه آن به شرح زیر می باشد:

درجه 4:

موادی که مقدار کمی از بخارات آنها می تواند سبب مرگ گردد. بخارات یا مایع اینگونه مواد از طریق لباسهای حفاظتی نیز می توانند وارد بدن گردند و سبب به خطر انداختن جان مامورین آتش نشانی شوند.

مانند: هیدروژن سیانید HCN  سیانوژن  (CN)₂ پاراتیونC₁₀H₁₄NO₅PS

درجه 3:

موادی که خطرات فوق العاده برای سلامتی دارند. به محیطی که این مواد پخش شده است می توان با احتیاط و دقت فراوان وارد شد باید از لباس کاملاً ایمن و محافظ و دستگاه تنفسی استفاده نمود. از هر گونه تماس پوستی باید اجتناب شود.

مانند: سولفید هیدروژن H₂S     هیدرواکسید سدیم      NaOH   فسفر سفیدP

درجه 2:

موادی که برای سلامتی خطرناک بوده ولی با استفاده از دستگاه تنفسی می توان به محیطی که اینگونه مواد پخش شده است وارد شد.

مانند کلسیم هیپوکلریت (C10)₂Ca   اکسیداتیلن C₂H₄O نفتالین C₁₀H₈  ، نیترات آمونیوم NH₄NO₃  و گوگرد S

درجه 1:

موادی که خطرات کمی برای سلامتی دارند و می توان به دلخواه برای ورود به آن محل از دستگاه تنفسی استفاده نمود.

مانند کلسیم  Ca  تری اکسید کرم CrO₃   کلسیم کاربید C₂Ca

درجه صفر:

موادی که تحت شرایط حریق نیز خطری برای سلامتی تولید نمی کنند. مانند فسفر قرمز p زغال چوب، برنز، پرمنگنات پتاسیم MnO₄K

مواد شیمیایی موجود در قطار فاجعه

 1- گوگرد:

گوگرد قبل از تاریخ کشف شد گوگرد یک از عنصر شیمیایی جدول تناوبی است که نماد آن S و عدد اتمی آن 16 می باشد. گوگرد یک نافلز بی بو بی مزه و چند ظرفیتی است که بیشتر به شکل کریستالهای زرد رنگ که در کانی های سولفید و سولفات به دست می آید شناخته شده می باشند.گوگرد یک عنصر حیاتی و لازم برای تمامی موجودات زنده می باشد که مورد نیاز اسید آمینوها و پروتئینها می باشد. این عنصر به صورت اولیه در کودها استفاده می شود ولی بصورت گسترده تر در باروت، ملین ها، کبریت ها و حشره کشها بکار گرفته می شود.

تاریخچه:

گوگرد که اسم لاتین آن sulpur می باشد از زمانهای باستان شناخته شده بود. این عنصر با نام brimstone در اسفار پنجگانه کتاب مقدس آمده است. هومر نیز گوگرد حشره کش را در قرن 9 قبل از میلاد ذکر کرده بود. در سال 424 قبل از میلاد قبیله bootier دیوارهای یک شهر را با سوزاندن مخلوطی از زغال و گوگرد سوزانیده و خراب کردند. زمانی نیز در قرن 12 در چین باروت که مخلوطی از نیترات پتاسیم kno 3 کربن و گوگرد بود کشف شد. کیمیا گران اولیه برای گوگرد نماد مثلثی که در بالای یک خط قرار داشت در نظر گرفته بودند. این کمیاگران از روی تجربه می دانستند که عنصر جیوه می تواند با گوگرد ترکیب شود. در اواخر دهه 1770 Antoine Lavoaisier توانست مجامع علمی را متقاعد کند که گوگرد یک عنصر است نه یک ترکیب .

پیدایش:

گوگرد به صورت طبیعی در مقادیر زیاد به صورت ترکیبی با دیگر عناصر به صورت سولفید (مانند pyrite) و سولفات مانند Gypsum یافت می شود و به صورت آزاد نزدیک چشمه های آب گرم و مناطق آتش نشانی و معادنی نظیر Cinnabar Galena و Sphalerite بدست می آید. این عنصر در مقادیر کم نیز از زغال سنگ و نفت که در هنگام سوختن دی اکسید گوگرد تولید می کنند به دست می آید. استانداردهای سوختی بصورت فزاینده ای به گوگرد برای استخراج سوختهای فسیلی نیاز دارند. چرا که دی اکسید گوگرد با قطرات آب ترکیب شده و باعث به وجود آمدن باران اسیدی می شود.

خواص فیزیکی و شیمیایی

خواص فیزیکی گوگرد عبارت است از:

·        رنگ : زرد

·        حالت: جامد

·        سختی: شکننده

·        نقطه ذوب : 119 درجه

·        نقطه جوش: 445

·        رسانایی : ندارد

·        انحلال پذیری: ندارد

·        عدد اتمی : 16

·        جرم اتمی: 32/06

·        آرایش الکترونی: ne3 s 23d 4

·        انرژی یونش: 239

·        شعاع اتمی: 27/1

·        الکترونگاتیوی: 5/7

·        حالت اکسایش:  + - 2،4،6

·        چگالی: 2،07

ایزوتوپها:

10 ایزوتوپ از سولفور شناخته شده است. هیچ یک از ایزوتوپهایش رادیواکتیو نیستند. چهار ایزوتوپ آن در طبیعت وجود دارد.

ویژگیها:

گوگرد نقطه ذوب c^o 112/8 ، نقطه جوش c^o 444/674، جاذبه مخصوص 2/07 (c^o 20) با ظرفیت 2- و 4 یا 6 دارد. دارای شعاع اتمی pm 104 انرژی نخستین یونش 995 و الکترونگاتیوی 2/5 می باشد. گوگرد یک ماده جامد، بی بو و زرد کمرنگ است. گوگرد غیر قابل حل در آب می باشد ولی محلول در دی سولفات کربن می باشد. مجموعه چند شکلی از گوگرد شناخته شده است.

خواص اتمی:

وزن اتمی : 065 /32 amu شعاع کووالانسی : 102 pm شعاع وندروالس: 180 pm ساختار الکترونی : (ne3 s 2   3p4).

ویژگیها:

ظاهر این نافلز به رنگ زرد کمرنگ می باشد که بسیار سبک و نرم است. این عنصر به هنگام ترکیب با هیدروژن بوی مشخصی دارد که مشابه بوی تخم مرغ فاسد شده می باشد. گوگرد با شعله آبی رنگ می سوزد و بوی عجیبی از خود ساطع می کند. گوگرد در آب حل شدنی نیست ولی در دی سولفید کربن حل می شود. حالتهای معمول اکسیداسیون این عنصر -2 و +2 و +4 و +6 می باشد. گوگرد در تمام حالتهای مایع جامد و گاز شکلهای چند گانه دارد که ارتباط بین آنها هنوز کاملاً درک نشده است.

گوگرد کریستالی به صورت حلقه گوگردی S8 نشان داده می شود.

نیترید گوگرد پلیمری خواص فلزی دارد و این در حالی است که هیچ گونه اتم فلزی در خود ندارد. این عنصر همچنین خواص نوری و الکتریکی غیر معمولی نیز دارد. گوگرد غیر متبلور یا پلاستیک با عمل سرد کردن سریع کریستال گوگرد حاصل می شود. مطالعات در زمینه اشعه ایکس نشان می دهد که گونه غیر متبلور و بی نظم ممکن است که 8 اتم در هر ساختار پیچشی ستاره مانند داشته باشند.

گوگرد می تواند به دو حالت کریستالی به دست آید orthorhombic  - octajedral یا بلور مونوکلینیک که اولی در دماهای معمولی پایدارتر می باشد.

کاربردها:

گوگرد یکی از اجزای باروت می باشد. همچنین گوگرد برای جوشکاری لاستیک به کار می رود. گوگرد به عنوان ماده از بین برنده قارچ و همچنین ضد عفونی کننده و کود به کار می رود گوگرد برای تهیه اسید سولفوریک مورد استفاده قرار می گیرد. گوگرد همچنین برای ساختن چندین نوع کاغذ، ماده سفید کننده و به عنوان عایق الکتریکی به کار می رود.

ترکیبات گوگرد بسیار سمی است، برای مثال مقدار کمی سولفید هیدروژن می تواند متابولیسم بدن را دگرگون کند اما مقادیر بیشتر آن می تواند به سرعت باعث مرگ از راه فلج تنفسی شود.  سولفید هیدروژن با سرعت حس بویایی را از بین می برد. دی اکسید گوگرد آلوده کننده مهم جوی می باشد. این عنصر برای استفاده های صنعتی مانند تولید(H2 SO4) اسید سولفوریک برای باتریها تولید باروت و حرارت دادن لاستیک تولید می شود. گوگرد در فرایند تولید کودهای فسفاتی به عنوان ماده ضد قارچ عمل می کند. سولفاتها در کاغذهای شستشو و خشکبار نیز کاربرد دارند. همچنین گوگرد در ساخت کبریت و آتش بازی نیز بکار گرفته می شود. تیوسولفات آمونیوم یا سدیم به عنوان عامل ثابت کننده در عکاسی کاربرد دارد.

سولفات منیزیم می تواند به عنوان ماده ضد خشکی و ملین که یک مکمل منیزیم گیاهی است به کار گرفته شود.

منابع حاوی گوگرد:

گوگرد در سنگهای آسمانی، در مجاورت چشمه های جوشان و همچنین آتش فشانها یافت می شود. گوگرد همچنین در بسیاری از مواد معدنی از جمله سرب معدنی، سولفید آهن و همچنین سولفات باریم طبیعی یافت می شود. گوگرد همچنین در نفت خام و گازهای طبیعی وجود دارد.

نقش بیولوژیکی:

اسید آمینوها Taurine, Cysteine, Methionine ,Homocysteine و همچنین برخی از آنزیمها حاوی گوگرد می باشند که در واقع گوگرد را به یک عنصر حیاتی برای سلولهای زنده تبدیل کرده اند. ترکیبات دی سولفیدی ما بین polypeptide در ساختار پروتئینی بسیار مهم می باشند. برخی از گونه های باکتری از سولفید هیدروژن به جای آب در فرایند فتوسنتز خود استفاده می کنند.

جوانب جغرافیای اقتصادی:

گوگرد در 70 کشور پراکنده در سطح جهان تولید می شود.

آرژانتین با تولید کمتر از هزار تن در سال کوچکترین تولید کننده در جهان است. 11 کشور عمده تولید کننده گوگرد به ترتیب حجم تولید عبارتند از ایالات متحده، کانادا، روسیه، عربستان سعودی، ژاپن، آلمان، امارات متحده عربی، قزاقستان، ایران، مکزیک و لهستان که در مجموع در سال 2002 مقدار 34 میلیون تن گوگرد تولید نموده اند که 79 درصد کل تولید جهانی گوگرد در سال مذکور است. (امیر مکری، 1382).

گوگرد عنصری حیاتی است که در بخشهای کشاورزی و صنعت در تمامی کشورهای جهان مصارف گوناگون دارد. 12 کشور عمده مصرف کننده( به ترتیب مقدار مصرف) عبارتند از: ایالات متحده، چین، مراکش، روسیه، هندوستان، برزیل، تونس، کانادا، ژاپن، مکزیک، آلمان و استرالیا که در جمع در برگیرنده 70 درصد میانگین جهانی مصرف گوگرد در سه سال گذشته بوده اند. ایران با مصرف 276 هزار تن گوگرد در سال 1381 در رده 21 فهرست کشورهای مصرف کننده  گوگرد قرار داشت. تا سال 2006 بیش از 65 درصد(معادل 8/2 میلیون تن) به گوگرد مازاد بر مصرف در منطقه خاورمیانه افزوده خواهد شد.

12 0  لوزی خطرگوگرد(سولفور):S

خواص:

بصورت کریستال یا پودر زرد رنگ می باشد، معمولاً بصورت قطعات استوانه ای شکل و یا گرد نرم (گل گوگرد) به فروش می رسد.

وزن مخصوص آن 07/2 گرم بر سانتی متر مکعب و نقطه ذوبش 112 درجه سانتی گراد است گوگرد در آب غیر محلول و در الکل کم محلول و در سولفور کربن و تتراکلرور کربن محلول است.

موارد استفاده:

در کبریت سازی، ساخت ترکیبات گوگرددار، رفع انگلهای نباتات بکار می رود. پماد گوگرد در معالجه مرض جرب مصرف می شود. جهت ولکانیزا سیون لاستیک از گوگرد استفاده می شود.

خطرات آتش سوزی و انفجار:

جامد قابل اشتعال بوده که به سرعت مشتعل می گردد غبارات یا بخارات آن با هوا تشکیل یک مخلوط قابل انفجار می دهد.

نقطه شعله زنی که 207 درجه سانتی گراد و درجه حرارت اشتعالش 232 درجه سانتیگراد است. در ترکیب با مواد اکسید کننده تشکیل یک مخلوط قابل انفجار می دهد. مخلوط نیترات پتاسیم (شوره) با گوگرد نیز در اثر ضربه یا شعله منفجر می شود:

4S +2N0₃K         SK₂+3SO₂+N₂

مخلوط کلرات پتاسیم و گوگرد نیز در اثر ضربه منفجر می شود:

SKC1+3SO₂                3S + 2CLO₃K

خطرات بهداشتی:

غبارات آن سبب تحریکات پوستی و چشمی و ریوی می گردد. در اثر سوختن تولید گاز سمی دی اکسید گوگرد می نماید. از دستگاه تنفسی استفاده نمائید.

طریقه اطفاء حریق:

جهت اطفاء حریق آن از آب بصورت اسپری استفاده کنید. از پاشیدن آب با فشار زیاد مستقیماً بر روی سولفور مشتعل خودداری نمائید زیرا سبب پخش شدن آن به اطراف می گردد. حریقهای کوچک آن را می توان با ریختن ماسه یا گوگرد اضافی اطفاء نمود. به هنگام عملیات از دستگاه تنفسی استفاده نمائید.

طریقه نگهداری و حمل و نقل:

در حالت جامد در پاکت یا کیسه های کنفی و یا در داخل بشکه ها نگهداری و حمل و نقل می گردد. در حالت مذاب در داخل مخازن فلزی نگهداری و حمل و نقل می شود.

باید در برابر آسیبهای فیزیکی محافظت گردد و در محلهای خنک و دارای تهویه نگهداری شود.

31 0 جدا از کلراتها، نیتراتها و مواد اکسید کننده دیگر نگهداری گردد.

 2- بنزین

برشی از نفت است که بین 70 تا 175 درجه سانتی گراد تقطیر می شود و محتوی هیدروکربنهای C₅  تا C₁₁ یا C₁₂ می باشد.

بنزین طبیعی که حدود 15% از نفت خام را تشکیل می دهد، در موتورهای احتراقی کاربرد دارد.

دید کلی:

سوختهای مایع را می توان از اثر هیدروژن روی زغال و مشتقات آن در دما و فشار زیاد به دست آورد، در این حال زغال خاکستری در حدود 8 تا 10 درصد وزنی از خود به جای می گذارد و نفت خام، به میزان 75 درصد وزنی زغال مصرف شده است.

تاریخچه تولید بنزین

گزارشهای ثبت شده حاکی از آن است که در سال 1923 بر حبویس اولین بار از روش هیدروژناسیون برای تولید بنزین استفاده کرد، در آن سال 350000 تن سوخت اتومبیل از این راه تهیه شد در 1944 حدود 20 کارخانه برای تولید 5/3 میلیون تن سوخت مایع بکار مشغول شدند که از این مقدار 25/20 میلیون تن بنزین بوده است، امروزه از این روش برای تولید انواع بنزین مخصوصاً بنزین هواپیما با خاصیت آرام سوزی مورد استفاده قرار می گیرد.

مزایای بنزین:

1- پس از سوختن خاکستر به جا نمی گذارد

2- سوختهای مایع را می توان در محوطه های دور از محل مصرف و به اشکال مختلف انبار کرد

3- سوخت مایع خود به خود آتش نمی گیرد و چنانچه فرار نباشد در اثر ماندن و فاسد نمی شود.

4- سوختهای مایع وزنشان 30% و حجمشان 50% کمتر از سوختهای جامد با همان ارزش حرارتی است.

بنزین از مشتقات مهم نفت خام و ماده ای خطرناک است که خطر آتش سوزی و انفجار بالایی دارد این ماده بسیار فرار و بخارات آن با هوا مخلوط شده و ترکیبی قابل انفجار ایجاد می کند حد بالا و پایین انفجار ان 4/1 و 7 درصد حجمی بخار بنزین در هوا است نقطه شعله زنی بنزین با درجه اکتان 60 تا 96 حدود منهای 43 و برای بنزین با اکتان 100 منهای 38 درجه سانتی گراد است.

بنزین در صورت اشتعال درجه حرارت زیادی تولید می کند، درجه حرارت بنزین با اکتان 60 تا 96 حدود 300 درجه و درجه حرارت انتقال بنزین با عدد کتان 100 حدود 470 درجه سانتی گراد است.

خطرات بهداشتی:

در طبقه بندی مواد شیمیایی ماده ای است سمی و استنشاق آن باعث ایجاد سردرد ، سرگیجه، حالت تهوع می شود.

 حد آستانه مجاز آن 500 قسمت در میلیون است،از ماسک و وسایل حفاظتی استفاده شود. وجود سرب در برخی انواع بنزین نیز مخاطرات بهداشتی به همراه دارد، سرب که ماده ای سمی و خطرناک است در صورت تماس با پوست بدن ممکن است سلامت را به خطر اندازد.

طریقه اطفاء حریق:

جهت خنک نمودن مخازن آن از آب بصورت اسپری استفاده نمایید. جهت اطفاء شعله آن را از کف مقاوم الکلی و یا خاموش کننده گاز کربنیک و یا پودر اطفائی استفاده کنید. از دستگاه تنفسی و لباس ایمن هنگام عملیات استفاده شود.

طریقه نگهداری و حمل و نقل:

در داخل ظروف و مخازن فلزی نگهداری و حمل و نقل می گردد.

باید در برابر آسیبهای فیزیکی محافظت گردد.

نگهداری ان در انبارهای غیر سرپوشیده ترجیح داده می شود.

در صورت نگهداری در انبارهای سرپوشیده انبار باید دارای شرایط استاندارد انبار مایعات قابل اشتعال باشد.

محل نگهداری آن باید خنک و دارای تهویه مناسب و دور از منابع حرارتی و ایجاد جرقه باشد. در محل نگهداری آن نباید مواد اکسید کننده (مانند اکسیژن یا کلراتها و آب اکسیژنه و ...) وجود داشته باشد.

جهت حفاظت در برابر عناصر یا پرتوهای مختلف خطرناک باید از لباسهای حفاظتی مناسب استفاده گردد.

 3- پنبه:

Cotton

اثر حرارت:

مقاومت پنبه در برابر تخریب حرارتی عالی است. رنگ الیاف زمانی که به مدت چند ساعت در برابر نور خورشید قرار گیرد زرد می شود.

در دمای 150 درجه اکسید شده و تجزیه می شود. اگر به مدت چند دقیقه در دمای 240 درجه قرار گیرد آسیب می بیند و در هوا می سوزد.

خواص شیمیایی :

الیاف پنبه حاوی 94% سلولز، 10% پکتین ، 1% پروتئین، 1% مواد معدنی ، 5% واکس و مقادیر ناچیزی اسیدهای آلی ، شکر و رنگدانه می باشد. مقادیر واکس ، پکتین و پروتئین با افزایش میزان رسیدگی لیف کاهش پیدا می کند.

در آتش سوزی پنبه به دلیل اینکه از مواد جامد اسفنجی می باشد و از آنجا که در عدلهای پنبه آب به پایین آنها خوب نفوذ نمی کند، اطفاء آنها فقط به وسیله آب و روش سرد کردن مشکل است پس باید در جاهائیکه مانند این حادثه پنبه به مقدار زیاد روی هم انبار شده و دچار آتش سوزی گشته از روش جداسازی و سرد کردن توسط آب همزمان استفاده گردد تا مفید واقع گردد.

نمکهای اکسیژن دار آمونیوم

ترکیبهای یونی شامل یونهای مرکب اکسیژن دار، تمامی اکسید کننده های معدنی هستند که خود نمی سوزند. نمکهای اکسیژن دار آمونیم استثناء اند، متداول ترین آنها مثل نیترات و نیتریت نه تنها می سوزند که منفجر می شوند.

 در 16 آوریل 1947 یک کشتی در بندر گالوستون، حاوی 2280 تن آمونیم نیترات (NH₄NO₃)پس از 25 ساعت سوختن منفجر شد. این انفجار آتش سوزیهای دیگر در انبارها و دیگر کشتی های حاوی آمونیم نیترات به وجود آورد، و یک کشتی دیگر منفجر شد.

 در این ماجرا 468 نفر کشته شدند، و تمام 27 آتش نشان شهر تگزاس نیز جزء کشته شدگان بودند، زیرا آمونیم نیترات را تنها به عنوان کود در نظر گرفتند که (کود هم هست) نه به عنوان یک اکسید کننده قوی که ممکن است آن منفجر شود.

در حادثه انفجار قطار نیشابور نیز آتش نشانان هر چند در ابتدا محموله نیترات آمونیوم به آنها اعلام نشده بود ولی شواهد و قراین نشان می دهد که آنها پس از حضور در محل کود نیترات آمونیوم را مشاهده نموده اند ولی آن را فقط کود در نظر گرفتند نه یک ماده اکسید کننده و منفجره قوی و این محموله نیز به دلیل مجاورت با شعله های آتش و حرارت پس از حدود 5 ساعت منفجر گردید و 780 نفر کشته و مجروح بر جای گذاشت. شاید نبودن تجهیزات کافی نیز یکی دیگر از دلایل اینگونه حوادث باشد.

آمونیم نیترات یک استثنا بر این قاعده است که اکسید کننده ها خود نمی سوزند. آمونیم نیتریت(NH₄NO₂) آمونیم استات (NH₄(C₂H₃O₂)) آمونیم کلرات (NH₄CLO₃) آمونیم پر کلرات(NH₄CLO₄) و آمونیم پرمنگنات(NH₄MnO₄) نیز همین طورند. بسیاری از ترکیبات دیگر آمونیم که اکسیژن هم دارند اکسید کننده نیستند ولی آنها هم می سوزند. پس مواظب ترکیبات آمونیم باشید.

نیترات آمونیوم (NH4NO3)

نیترات آمونیوم خالص به طور آماده به صورت محلول می تواند مصرف شود. اما مستقیماً به صورت کود جامد، مصرف نمی شود، زیرا رطوبت از هوا جذب کرده و به صورت چسبناک درآمده و پخش کردن آن مشکل است. این نقیصه به روش دانه بندی با استفاده از کربنات کلسیم(سنگ آهک) بر طرف می شود و در نتیجه مصرف آن ساده می شود. حدود یک چهارم ازت که در کودهای شیمیایی در انگلستان مصرف می شود نیترات آمونیوم است.

نیترات آمونیوم ماده ای است که رفتار پیچیده ای در آتش سوزی دارد. این جسم به روشنی یک عامل اکسید کننده است و استعداد انفجار آن شدیداً در اثر وجود مواد دارای کربن زیاد است.

موادی مانند نیتروسلولز، سولفور، زغال سنگ، زغال چوب، پارافین، گازوئیل، آرد، سریالها باعث حساسیت نیترات آمونیوم می شوند.

فلز روی، سرعت دهنده (کاتالیست) بسیار مؤثری برای تجزیه این ماده است و مقدار بسیار جزئی پور فلزاتی مانند روی، کادمیوم، مس ، برنج (آلیاژ) نیکل و منیزیم. همچنین ممکن است درجه تجزیه پذیری را کم کرده و به عنوان یک سرعت دهنده واکنش(کاتالیست) عمل کند و خطر انفجار را به وجود آورد.

اسید نیتریک که امکان دارد از طریق تجزیه خود نیترات آمونیوم تولید شود، ممکن است باعث حساسیت این ماده در مقابل حرارت و ضربه های مکانیکی شود. کلریدها هم ممکن است تبدیل به سرعت دهنده واکنش(کاتالیست) جهت تجزیه نیترات آمونیوم شوند. تجزیه نیترات آمونیوم پیچیده است و امکان دارد در اثر عوامل بسیاری باشد مانند آتش سوزی در کیسه های کاغذی یا لامپ برق که توسط کیسه های نیترات آمونیوم احاطه شده باشند:

1- تولید اسید نیتریک و آمونیوم به وسیله حرارت دادن.

NH₄NO₃       NH₃+HNO₃

2- تولید اکسید نیترو در اثر تجزیه حرارت زایی (ایجاد حرارت)

NH₄NO₃          N₂O+2H₂O

تحت بعضی شرایط موازنه حرارت اتفاق می افتد و یک تجزیه مداوم حاصل می شود. اگر جسم (نیترات آمونیوم) در یک جا محبوس باشد و تهویه انجام نگیرد مانند قسمت تحتانی کشتی، فعل و افعال حرارت گیری (فعل و انفعال شماره یک) ممکن است متوقف و درجه حرارت اضافه شود.

وقتی درجه حرارت بالا می رود فعل و انفعال سوم انجام می پذیرد که حرارت زا است. این باعث تولید بخار قهوه ای اکسید ازت(NO₂ ) می شود. نتیجه اضافه شدن درجه حرارت، سرانجام تجزیه انفجاری است.

H₂O 4 + O₂ + N₂ 2          NH₄NO₃ 2

بعضی از مواد که به آنها اشاره شد تسریع کننده (کاتالیزورهای) فعل و انفعال انفجاری هستند. قسمت تحتانی کشتی خصوصاً محل خطرناکی برای محبوس کردن نیترات آمونیوم است که در این قسمت فشار بیشتری به آنها وارد می آید. ظاهر شدن بخار قهوه ای دی اکسید ازت، علامت خطرناکی در رابطه با نیترات آمونیوم است.

1نیترات آمونیوم در آب بسیار محلول است و مقدار زیادی از آن در آب حل می شود. استفاده از بخار آب یا عوامل دوده کننده خطرناک است. گرچه تجزیه نیترات آمونیوم ممکن است با آتش شروع شود، اما تداوم تجزیه شدن آن الزاماً همراه با آتش نیست. تهویه در رابطه با نیترات آمونیوم از اهمیت بسیاری برخوردار است.

2 3 لوزی خطر نیترات آمونیوم  HN4NO3

خواص:

بصورت کریستالهای جامد و یا گرانول بوده و جاذب الرطوبه و قابل حل در آب و متانول واتانول می باشد.

جرم مخصوص آن 725/1 گرم بر سانتیمتر مکعب و نقطه ذوبش 165 درجه سانتیگراد است.

          مواد استفاده:

در کود سازی ساخت حشره کشها، مواد منفجره موادی که در آتش بازیها مصرف می شوند و مواد ضد عفونی کننده بکار می رود.

خطرات آتش سوزی و انفجار

ماده ای است اکسید کننده و قابل اشتعال که در معرض حرارت یا در اثر شوکهای قوی از قبیل شوک حاصل از انفجارات منفجر می گردد.

مواد آلی یا موادی که به آسانی اکسید می شوند حساسیت انفجاری نیترات آمونیوم را افزایش می دهند. نیترات آمونیوم در حرارت 165 درجه سانتی گراد با تجزیه آرام جذب می گردد و نزدیک به 301 درجه سانتیگراد تجزیه آن شدیدتر شده و بخارات قهوه ای روشن یا نارنجی مسی رنگ که دلالت بر تولید گازهای بسیار سمی اکسید نیتروژن است و احتمال تبدیل تجزیه به انفجار را نشان می دهد حاصل می گردد.

امکان اشتعال خود به خود مخلوط آمونیوم نیترات با مواد اکسیده شونده و یا مواد آلی یا پودر فلزات در اثر حرارت حاصل از واکنش وجود دارد.

خطرات بهداشتی:

اکسیدهای ازت( به غیر از N₂O ) که در نتیجه تجزیه نیترات امونیوم حاصل می گردند بسیار سمی می باشند. از دستگاه تنفسی استفاده نمائید.

طریقه اطفاء حریق:

در مراحل اولیه شروع حریق از آب به مقدار فراوان استفاده نمائید.

اگر حجم زیادی از نیترات آمونیوم دچار حریق شود افراد آتش نشان باید سر لوله های آب را بر روی سه پایه های ثابت ببندند و خود از محل حریق فاصله کافی بگیرند.

از آلوده شدن ماده مذکور به روغن، زغال چوب، مواد آلی یا هر ماده قابل اشتعال جلوگیری شود زیرا سبب اشتعال یا انفجار شدیدتر می گردند.

چون در نتیجه احتراق ماده مذکور گازهای سمی تولید می شود، بنابراین باید از دستگاه تنفسی استفاده نمود و در جهت مناسب از نظر وزش باد قرار گرفت.

طریقه نگهداری و حمل و نقل

ماده فوق در ظروف پلاستیکی یا مخازن و بشکه های فلزی و یا بشکه های چوبی یا وسائل نقلیه مخزن دار نگهداری و حمل و نقل می گردد. باید از رسیدن آسیبهای فیزیکی به ظروف و خود مواد جلوگیری گردد.

انبار این مواد باید دارای تهویه مناسب و سیستمهای ثابت اسپرینگلر (آب فشان) اتوماتیک باشند.

نیترات آمونیوم باید دور از کلیه مواد آلی مایعات قابل اشتعال، اسیدها، بازها، کلراتها، سولفورها، زغال چوب، کک، چوب پنبه، خاک اره و پودر فلزات نگهداری گردد.

مجاری و کانالهائی در کف انبار باید وجود داشته باشد تا از جاری شدن نیترات مذاب به محلهای دیگر جلوگیری گردد. سیگار کشیدن در حریم کمتر از 50 متر انبار آن مجاز نمی باشد.

جهت نگهداری مواد شیمیایی از ظروف مقاوم و مناسب استفاده کنید.

بعضی از مواد که خود قابل انفجار نمی باشند ممکن است در حجم زیاد  یا در اثر آلودگی به مواد  دیگر منفجر شوند. یک مثال قابل توجه در مورد دانه های آمونیوم نیترات است که به عنوان کود شیمیایی استفاده می شود، این ماده در حجم زیاد در اثر یک شوک قوی که ممکن است در نتیجه یک انفجار به وجود آمده باشد، منفجر می گردد، و انرژی حاصل از انفجار آن معادل نصف انرژی حاصل از انفجار همان مقدار تی – ان – تی می باشد. گر چه این انفجارات در اثر امواج حامل شوک حاصل می شوند ولی ممکن است در اثر شعله نیز اینگونه انفجارات ایجاد شوند.

در حادثه انفجار قطار نیز به دلیل در هم تنیدگی واگنها و قرار گرفتن یکی از واگنهای حامل نیترات آمونیوم در مجاورت شعله و حرارت موجب شد که نیترات آمونیوم موجود در این واگن تجزیه شده و منفجر گردد.

با انفجار واگن اول در اثر تجزیه، شش واگن دیگر حامل نیترات آمونیوم نیز در اثر شوک حاصل از انفجار واگن اول بلافاصله منفجر می گردند.

هر واگن حامل 57 تن نیترات آمونیوم بوده که اگر این مقدار را در تعداد واگنهای حامل نیترات آمونیوم یعنی عدد ( 7 ) ضرب کنیم عدد حاصل مقدار کل نیترات آمونیوم موجود در این حادثه به دست می آید:

مقدار کل نیترات = تعداد واگنهای حامل نیترات آمونیوم× مقدار نیترات آمونیوم در هر واگن.

نیترات آمونیوم موجود در این حادثه    تن 399 = 7 × 57

همانگونه که ذکر گردید انرژی حاصل از انفجار نیترات آمونیوم نصف انرژی حاصل از انفجار همان مقدار تی – ان – تی می باشد به عبارتی دیگر انرژی حاصل از انفجار مقدار 399 تن نیترات آمونیوم موجود در این انفجار برابر است با انرژی حاصل از انفجار حدود 200 تن تی – ان – تی که مقداری بسیار قابل توجه است.

بعد از انفجار گودالی با قطر حدود 80 متر و عمق 25 متر به وجود آمد و صدای انفجار دهها کیلومتر دورتر نیز شنیده شد، تا شعاع 10 کیلومتری شیشه های ساختمانها ریخت و در مشهد 5/3 ریشتر زلزله ثبت شد و روستای مجاور حادثه کاملاً ویران گشت.

با توجه به اینکه این حادثه یک انفجار بسیار قوی بوده است بنابراین بهتر است مواردی کلی در رابطه با مواد منفجره و رفتار آنها بدانیم:

مواد منفجره:

اداره حمل و نقل امریکا، DOT ماده منفجره را یک ترکیب شیمیایی یا مخلوط و یا وسیله ای می داند که به طور معمول برای انفجار به کار رود، انفجار، آزاد شدن ناگهانی گاز و گرماست. به عبارت دیگر ماده منفجره ، ماده یا وسیله ای است که برای منفجر شدن در موقع مقتضی ساخته شده باشد. پس موادی که منفجر می شوند ولی برای این کار ساخته نشده اند در این تعریف نمی گنجد. مثلاً گاز طبیعی و هوا در صورتی که به نسبت مناسبی مخلوط شده باشند و منبع افروزش مناسبی هم موجود باشد منفجر می شوند.

ولی گاز طبیعی توسط یک شبکه لوله کشی به منازل منتقل می شود، تا به عنوان سوخت مصرف گردد، نه برای انفجار، بنابراین گرچه گاز طبیعی در شرایط مناسب منفجر می شود، نیترات آمونیوم، پراکسیدهای طبیعی ، تکپارها، تمام گازهای قابل اشتعال، بخار مایعات قابل احتراق، غبار زغال و آرد و پودرهای آلی مثالهایی از این مواد هستند. این مواد واقعاً منفجر می شوند ولی هیچ کدام به عنوان ماده منفجره طبقه بندی نشده اند.

در اینجا انفجارهای مختلف را دسته بندی کرده ، در مورد مواد منفجره بحث می کنیم، زیرا مواد زیادی وجود دارند که منفجره نیستند ولی منفجر می شوند. در این صورت می توانیم تعریف بهتری از مواد منفجره ارائه دهیم.

انواع انفجار:

انفجار عبارت است از آزاد شدن ناگهانی و شدید انرژی مکانیکی، شیمیایی یا هسته ای از یک ناحیه بسته. تعریف تخصصی تر انفجار به این صورت است : تبدیل سریع فیزیکی یا شیمیایی یک سیستم به کار مکانیکی که با تغییر انرژی پتانسیل همراه است. یک تعریف دیگر این است: انفجار، یک صدای بسیار بلند است که به همراه آن همه چیز به اطراف پرتاب می شود. ولی تعریف انفجار، به هر صورتی که باشد مهم نیست، مهم آثار انفجار است. در هر انفجاری یک صدای بزرگ و یک اغتشاش فیزیکی یا تخریب محیط اطراف وجود دارد. انرژی آزاد شده در اثر انفجار معمولاً خطر جانی و مالی دارد، مخصوصاً وقتی انفجار تصادفی و غیر عمد باشد. البته در جنگ و فعالیتهای جنایی، انفجار اساساً برای مرگ و تخریب ایجاد می شود.

چهار نوع انفجار وجود دارد:

1- رهایش فشاری

2- اکسایش سریع

3- فرار بسپارش

4- تجزیه مولکولی

رهایش فشاری:

رهایش فشاری نوع معمول انفجار مخازن و ظروف است و تنها در مواردی با انفجارهای دیگر همراه می باشد. انفجار رهایش فشاری در واقع یک عمل مکانیکی است و به خاطر افزایش فشار درون یک مخزن به مقداری بالاتر از حد قابل تحمل آن مخزن بروز می کند. یک نمونه متداول از این انفجار، ترکیدن دیگهای بخار و دیگر سیستمهای حاوی آب جوش است که در اثر افزایش بیش از حد حرارت یا عمل نکردن شیر اطمینان اتفاق می افتد.

ضعیف شدن جدار مخزن در اثر خوردگی، خستگی ناشی از حرارت بیش از حد و آسیبهای فیزیکی هم می تواند در این ترکیدن مؤثر باشد. یکی از مخربترین انفجارها BLEVE است، این انفجار در واقع دو نوع انفجار است. اولی یک انفجار رهایش فشاری است که در اثر بالا رفتن فشار داخلی یک مخزن در اثر اعمال انرژی یا برخورد شعله ایجاد می شود. انفجار دوم یک اکسایش سریع است که در اثر اشتعال گازهایی که انفجار اولی ایجاد می کند به وجود می آید. پس به یاد داشته باشید که BLEVE تنها یک انفجار رهایش فشاری نیست، بلکه با اکسایش سریع گازهای قابل اشتعال ناشی از انفجار رهایش فشاری نیز همراه است.

اکسایش سریع:

در بالا نمونه ای از انفجار اکسایش را دیدیم. اصول عملکرد همانند دیگر فرآیندهای احتراق است. هر گاه سوخت و اکسید کننده ( مثلاً اکسیژن هوا) و انرژی مناسب در کنار هم قرار گیرند، آتش در خواهد گرفت. در این حالت گازها، بخارها و غبار مایعات قابل اشتعال به خوبی با هوا مخلوط می شوند.

اگر در این حالت منبع افروزش مناسبی به این مخلوط نزدیک شود، حاصل یک احتراق آنی یا انفجار خواهد بود.

فرار بسپارش:

در انفجار فرار بسپارش، انرژی یک واکنش شیمیایی است که به طور ناگهانی آزاد می شود، این واکنش شیمیایی اکسایش نیست. در این حالت نیز مقدار زیادی انرژی به طور ناگهانی آزاد می شود ولی این انرژی از اکسایش ناشی نمی شود. به یاد دارید که تکپارها (مواد ناپایداری که با بسپارش آنها بسپار ایجاد می شوند) مولکولهای کوچک و ناپایداری هستند زیرا پیوند دو گانه دارند. اگر به این مواد حرارت یا فشار اعمال شود و این مواد در محلی نباشد که واکنش تحت کنترل صورت گیرد، پیوندهای دو گانه مولکولهای به یکباره شکسته می شود. انرژی آزاد شده انفجار کلاسیک فرار بسپارش نامیده
 می شود.

با افزایش فشار ناشی از این فرآیند مخزن نیز می ترکد، انرژی ایجاد شده برای تبخیر و به آتش کشیدن تکپارهای باقیمانده کافی است. بنابراین انفجار دیگری رخ می دهد که شبیه انفجار BLEVE است. این انفجار به هر چه شبیه باشد، حاصل آن خسارات مالی است و می تواند تمام افراد واقع در منطقه خطر را بکشد. انفجار فرار بسپارش در مورد تکپارها رخ می دهد.

انفجار فرار بسپارش هنگامی رخ می دهد که حرارت و فشار اعمال شده بر بازدارنده هایی که برای جلوگیری از این انفجار به تکپارها افزوده می شود، غلبه کند. به یاد داشته باشید که اگر بازدارنده همچنان در تکپار وجود داشته باشد، تکپار که معمولاً یک مایع قابل اشتعال است باز در معرض BLEVE قرار دارد. هر نوع انفجاری رخ می دهد، حاصل خسارات مالی و جانی خواهد بود. فرآیند فرار بسپارش هر مدتی که زمان ببرد وجود دارد، هر چند که ممکن است یک انفجار رهایش فشاری در اثر انرژی آزاد شده از فرار بسپارش رخ دهد و پس از آن هم یک انفجار اکسایش سریع بروز کند ولی بدانید که انفجار فرار بسپارش هم وجود دارد.

تجزیه مولکولی:

موادی وجود دارند که به جای سوختن مولکولهایشان به یکباره تجزیه شده، مقدار زیادی انرژی آزاد می کنند. این فرآیند انفجار تجزیه مولکولی نام دارد. استیلن نمونه ای از موادی است که به عنوان ماده منفجره ساخته نشده ولی به این ترتیب عمل می کند. وجود یک پیوند سه گانه در مولکول استیلن آن را به مولکولی بسیار ناپایدار تبدیل می کند. وقتی استیلن به صورت کنترل شده می سوزد، مقدار زیادی انرژی آزاد می شود به طوری که شعله بسیار داغ آن هر فلزی را ذوب می کند. ولی اگر استیلن تحت فشار بوده و به آن ضربه وارد شود، کل انرژی به صورت تجزیه آنی مولکولها آزاد می شود و در اثر انفجار آن ترکشهایی از محتوی استیلن جدا می شود. تمام مواردی که مولکولهایشان به طور آنی تجزیه می شوند مواد منفجره مؤثری هستند و در اکثر موارد بسیار خطرناک اند. انفجار نیتروگلیسیرین از همین نوع انفجار است.

انواع دیگر انفجار:

1- شکافت هسته ای( فیسیون)

شکافت هسته ای در انفجار سلاحهای اتمی رخ می دهد. شکافت هسته ای از تقسیم هسته یک اتم در اثر بمباران نوترونی هسته رخ می دهد، نوترونهای آزاد شده از شکافت هسته به نوبه خود هسته دیگری را بمباران می کند. شکافت هسته ای رخ نمی دهد مگر این که مقدار قابل شکافت از یک مقدار حداقل بیشتر باشد. این مقدار حداقل مقداری است که برای ادامه زنجیروار واکنش لازم است. در اثر شکافت هسته مقدار زیادی انرژی آزاد می شود. اگر واکنش تحت شرایط کنترل شده انجام شود، یعنی نوترونها تا حدی در راکتور جذب شوند، می توان از انرژی آزاد شده برای گرم کردن آب و تولید برق استفاده کرد. تابش گاما یک محصول جنبی شکافت هسته ای است.

بمب اتمی نمونه ای از انفجار شکافت هسته ای است. اگر در یک راکتور عیبی بروز کند و مقدار ماده از حداقل لازم بگذرد در آنجا هم انفجار رخ می دهد.

2- همجوشی هسته ای (فوزیون):

در همجوشی هسته ای هسته اتمهای سبک( مثلاً ایزوتوپهای هیدروژن، دوتریم و تریتیوم) با هم ترکیب شده هلیم به وجود می آید. این واکنش در انفجار بمب هیدروژنی، که یک همجوشی کنترل نشده است، رخ می دهد. انرژی آزاد شده از واکنش همجوشی بسیار بیشتر از انرژی آزاد شده از واکنش شکافت است. شکل کنترل شده واکنش همجوشی بسیار تمیز است زیرا مقدار زیادی پرتو رادیواکتیو تولید نمی شود. دانشمندان کوشش بسیاری می کنند که یک نیروگاه هسته ای بسازند و در آن به جای انرژی شکافت هسته ای از انرژی همجوشی استفاده کنند، زیرا هم انرژی بیشتری تولید می شود و هم زباله اتمی ندارد. واکنشی که دائماً در سطح خورشید انجام می شود، و انرژی زمین را تامین می کند، نیز همجوشی هسته ای است.

انواع مواد منفجره:

انفجار رهایش فشاری یک عمل مکانیکی است. فرار بسپارش در مورد مواد خطرناکی که منفجره نیستند رخ می دهد و شکافت و همجوشی هسته ای در جنگ به کار می رود. باید مراقب مواد منفجره ای باشیم که به صورت اکسایش سریع و تجزیه مولکولی عمل می کنند. در مورد مواد منفجره نظامی صحبتی نمی کنیم. زیرا در حمل و نقل آنها حوادث عمده ای رخ نمی دهد. البته به طور عبوری آنها را هم ذکر می کنیم ولی عمده وقت خود را صرف مواد شیمیایی تجاری می کنیم، البته این مواد شیمیایی در ساختن مواد منفجره نظامی هم به کار می رود.

مواد منفجره قوی:

ماده منفجره قوی یک ترکیب یا مخلوط شیمیایی، معمولاً حاوی نیتروژن است که در اثر ضربه یا گرما منفجر می شود. این ماده می تواند قابل احتراق باشد یا نباشد، ولی شاید تا حدی نسبت به گرما و ضربه غیر حساس باشد، هر چند همین دو باعث انفجار آن می شوند. تفاوت مواد منفجره قوی و ضعیف در روش انفجار آنهاست، مواد منفجره ضعیف معمولاً با سرعت زیاد می سوزند. دو نوع انفجار داریم، انفجاری که با سرعت کمتر از سرعت صوت و معمولاً به صورت موج گرمایی منتشر می شود و انفجاری که با سرعت مافوق صوت و به صورت امواج ضربه ای منتشر می شود. بعضی از متخصصین انفجار نوع اول را تنها نوع احتراق سریع می دانند و می گویند اگر در فرآیندی موج ضربه ای وجود نداشته باشد آن فرآیند انفجار نیست.

مواد منفجره قوی معمولاً بر حسب میزان حساسیت تقسیم بندی می شوند. انواع مواد منفجره عبارتند از: خرج اصلی، ماده منفجره اولیه، ماده منفجره ثانویه.

1- خرج اصلی: علت گذاشتن این نام بر روی این مواد این است که کار اصلی اکثر سلاحها توسط این مواد انجام می شود. خرج اصلی معمولاً یک ماده منفجره قوی است که به گرما و ضربه نسبتاً حساس نیست. این مواد منفجره از لحاظ قدرت خرد کنندگی قویترین مواد منفجره هستند. ولی آنها آن قدر نسبت به گرما و ضربه غیر حساس اند که برای منفجر کردنشان باید ماده منفجره دیگر به کار برده شود.

معروف ترین ماده منفجره قوی 2، 4، 6- تری نیتروتولوئن یا TNT است. TNT به صورت بلوری زرد رنگ و سمی است که از طریق بوییدن، خوردن و جذب پوستی مسمومیت ایجاد می کند. TNT قابل اشتعال است و تنها در صورتی منفجر می شود که ضربه شدیدی به آن وارد شود و یا دمای آن به C 232⁰ برسد، در بشکه های چوبی یا پاکتهای کاغذی حمل می شود، جابجا کردن آن ساده است و برای انفجار آن آغازگر قوی لازم است. نام دیگر TNT متیل تری نیتروبنزن است.

یک ماده منفجره قوی دیگر که با TNT رابطه نزدیک دارد اسید پیکریک است. این هم بلوری زرد رنگ است که از طریق جذب پوستی مسمومیت ایجاد می کند. در بطریهای یک و پوندی، جعبه های 25 پوندی، چلیک های 100 پوندی و بشکه های 300 پوندی حمل و نقل می شود. نامهای دیگر اسید پیکریک، اسید پیکرو نیتریک ، تری نیتروفنل، اسید نیتروکسانتیک، اسید کربازوئیک و فنل تری نتیرات است.

آمونیوم پیکرات یک ماده منفجره قوی دیگر است. این ماده نیز به صورت بلور زرد رنگ است. تنها در صورت خشک بودن خطر دارد ولی اگر نم داشته باشد قابل اشتعال است. آمونیوم پیکرات ماده منفجره ای است که در گلوله های ضد زره پوش به کار می رود. آمونیوم پیکرات در مهمات سازی کاربرد زیادی دارد.

یکی از معروف ترین مواد منفجره نیتروگلیسیرین ، یک مایع چسبناک و زرد رنگ است. نیتروگلیسیرین خالص خطر زیادی ندارد. ولی اگر ناخالصی به آن اضافه شده یا گرم شود به ضربه شدیداً حساس می شود، و احتمالاً اثرات این حساسیت را در فیلمها دیده اید. از طریق بوییدن، خوردن و جذب پوستی مسمومیت ایجاد می کند. به خاطر خطر حساس شدنش به ضربه به ندرت به تنهایی مورد استفاده قرار می گیرد. با مخلوط کردن نیتروگلیسیرین و یک ماده بی اثر حساسیت آن کم می شود و به سادگی می توان آن را جابجا کرد. این شکل نیتروگلیسیرین را دینامیت می نامند. نام دیگر آن گلیسرول تری نیترات است.

دینامیت در سال 1888 توسط محقق سوئدی آلفرد نوبل به عنوان راه بی خطر جابجا کردن نیتروگلیسیرین اختراع شد. او نیتروگلیسیرین را با خاک دیاتومه مخلوط کرد و دید که مخلوط حاصل را می توان بدون خطر جابجا کرد. او همچنین دید که با پیچیدن دینامیت در کاغذ مومی می توان مقادیر خاصی از آن را برای آزمایش قدرت تخریب به کار برد. ولی اختراع نوبل در کاربردهای نظامی مورد استفاده قرار گرفت و نوبل که از این موضوع احساس تقصیر می کرد پشیمان شد و جوایزی در نظر گرفت که سالانه به دانشمندان بزرگ رشته های خاصی اهداء شود، جایزه صلح نوبل هم در همین راستا ایجاد شد.

امروزه هنوز در ساختن دینامیت از نیتروگلیسیرین استفاده می شود ولی کاربرد این نوع دینامیت ها رو به کاهش است. امروزه برای استفاده از نیتروگلیسیرین آن را با یک ماده سوختنی، خمیر چوب و کلسیم کربنات مخلوط می کنند.

دیگر مواد منفجره قوی که نسبتاً پایدار هستند ترکیب B ، HBX ، EDNA (اتیلن دی نیترامین) ژلاتین دینامیت و مواد منفجره پلاستیکی 3- C و 4- C است.

2- مواد منفجره اولیه(چاشنی):

مواد منفجره اولیه مواد منفجره قوی ای هستند که نسبت به حرارت و ضربه بسیار حساس اند. به همین دلیل از خطرناکترین مواد منفجره قوی محسوب می شوند. به خاطر همین حساسیت زیاد، به عنوان خرج اصلی قابل استفاده نیستند، ولی برای آغاز کردن مواد منفجره قوی به کار می روند. از این گذشته قدرت خرد کنندگی( تخریب) ندارند ولی قدرتشان برای منفجر کردن خرج اصلی کافی است. این مواد را آغاز گر هم می نامند. مواد اصلی این گروه فولمینات جیوه، فولمینات نقره و آزید سرب است.

3- مواد منفجره ثانویه(خرج میانی):آنها مواد منفجره قوی ای هستند که نسبت به چاشنی ها حساسیت کمتری نسبت به دما و ضربه دارند ولی حساسیتشان از خرج اصلی بیشتر است. قدرت تخریبی آنها نیز از چاشنی ها بیشتر و از خرج اصلی کمتر است. خرج میانی در موقعی به کار می رود که قدرت چاشنی( آغازگر) برای منفجر کردن خرج اصلی کافی نیست. نمی توانید تنها مقدار چاشنی را زیاد کنید زیرا ممکن است انفجار آنها تنها به پراکندگی خرج اصلی منجر شود نه به انفجار آن، خرج میانی برای همین گذاشته می شود تا منفجر شده و خرج اصلی را منفجر کند. به خاطر این که خرج میانی قدرت انفجار چاشنی را تقویت می کند، تقویت کننده یا بوستر هم نامیده می شود. وقتی خرج اصلی ، خرج میانی و چاشنی طوری ردیف شوند که اول چاشنی منفجر شده و خرج میانی را منفجر کند و آن هم به نوبه خود خرج اصلی را منفجر کند( البته تمام آنها در عرض چند میلی ثانیه رخ می دهد) رشته حاصل را زنجیر مهمات می نامند. از خرجهای میانی می توان RDX (سیلکوتری متیلن نیترامین) تتریل(تری نیتروفنیل متیل تیترامین) استیفنات سرب( تری نیترو رزور سینات سرب) و RETN (پنتا اریتریتول تترانیترات) را برشمرد.

مواظب باشید که عبارات نسبتاً کم حساس یا کم قدرت تر شما را به این اشتباه نیندازد که چاشنی ها و خرجهای میانی قوی نیستند. برای کشتن یک نفر مقدار زیادی از این مواد لازم نیست. در واقع یک کپسول انفجاری از این مواد می تواند نصف یک مداد قطر و تنها 5 تا 6 سانتی متر طول داشته باشد، ولی اگر در دست کسی منفجر شود ، باعث قطع شدن آن می شود. آنچه مواد منفجره قوی یا ضعیف را از هم متمایز می کند سرعت واکنش آنهاست. موج انفجار هر دو می تواند باعث مرگ شود، و اگر موج کاری انجام نداد ترکشها و تخریب ساختمان می تواند مرگ آفرین باشد.

مواد منفجره ضعیف:

مواد منفجره ضعیف آنهایی هستند که در واقع به شدت می سوزند و منفجر نمی شوند مگر این که در محفظه بسته ای قرار داشته باشند. مواد منفجره ضعیف را پیشران می نامند. زیرا کار اصلی آنها همین است. اگر احتراق خیلی سریع در محفظه بسته ای رخ دهد به انفجار تبدیل می شود. لغت مواد منفجره ضعیف به معنی مواد کم خطر نیست. در واقع به خاطر وجود یک ماده منفجره ضعیف خاص می توان مواد منفجره ضعیف را خطرناکتر از مواد منفجره قوی دانست. سه ماده منفجره ضعیف اساسی وجود دارد: باروت سیاه، باروت بدون دود و کوردیت. از این میان باروت سیاه به خاطر حساسیت زیاد به گرما، ضربه و هر گونه انرژی دیگر بسیار خطرناک است.

1- باروت سیاه

باروت سیاه یکی از قدیمی ترین مواد منفجره و از لحاظ ساخت ساده ترین آنهاست. مواد لازم برای ساختن آن آن قدر معمولی و قابل دسترس است که ما به خاطر ترس از این که مبادا خواننده بخواهد خود به آزمایش بپردازد آنها را ذکر نمی کنیم. نسبت مواد اولیه هم خیلی مهم نیست، چون این نسبت ها تنها میزان حساسیت باروت را تعیین می کند و در هر صورت این حساسیت بالا خواهد بود. به علت در دسترس بودن و سهولت ساخت باروت، این ماده منفجره توسط خلاف کارها بسیار مورد استفاده قرار می گیرد. ولی به علت حساسیت زیاد آن بسیاری از خلاف کارها توسط آن معمولاً در حین ساخت کشته شده اند. حساسیت باروت سیاه آن قدر زیاد است که گفته می شود اصطکاک حاصل از نشستن یک مگس بر روی آن برای منفجر کردنش کافی است. درست یا نادرست بودن این مطلب چندان اهمیت ندارد، زیرا حساسیت آن قدر بالاست که با ریختن آن از یک ظرف به داخل ظرف دیگر مسلماً آتش می گیرد. لازم به گفتن نیست که ساییدن باروت برای خوب مخلوط شدن مواد اولیه آن به یک انفجار می انجامد، بدبختانه باروت یک بازیچه نیست، بسیاری از افراد غیر خلافکار که نه می خواستند به خود صدمه بزنند و نه به دیگران در حین ساختن باروت آسیب دیده اند. سعی نکنید که باروت بسازید.

2- باورت بی دود

باروت بی دود ماده منفجره ضعیفی است که به جای باورت سیاه به عنوان پیشران در گلوله ها به کار می رود. البته ساختن باروت بی دود به خاطر داشتن یک باورت کم خطرتر نبوده است، بلکه برای از میان بردن دود حاصل از شلیک بوده است، زیرا این دود محل شلیک را لو می داد و دشمن می توانست به طرف او شلیک کند. ولی با این حال باروت بی دود خیلی کم خطرتر از باروت  سیاه خانگی است. پس باید نتیجه بگیریم که باورت سیاه ساخته شده در کارخانه مهمات سازی کم خطرتر از باروت ساه ساخته شده توسط اشخاص عادی است. باورت بی دود با استفاده از باروت پنبه (نیتروسلولز) و نیتروگلیسیرین ساخته می شود.

3- کوردیت

کوردیت نوع باروت بی دود است که از نیترو سلولز و نیتروگلیسیرین ساخته می شود ولی ماده دیگری هم دارد که باعث غلیظ شدن آن و پایدارتر شدن آن می شود. سپس لوله شده به شکل نخ در می آید و به عنوان پیشران گلوله های توپ به کار می رود.

مواد منفجره دیگر:

مواد منفجره تجاری زیادی برای کارهای مختلف ساخته می شود. آنها معمولاً ترکیبهای آلی شامل گروههای عاملی آزید، برمات، کلرات، یدات، نیتریت، نیترات، پرکلرات و پیکرات هستند. این ترکیبها کووالانسی هستند نه یونی ، به استثنای ترکیبات آمونیاک و یکی دو ترکیب سرب و نقره.

مواظب ترکیبهای الی که در اسم آنها میتل- اتیل- فنیل- و غیره و یکی از گروههای عاملی فوق وجود دارد باشید. باید با این مواد مانند یک ماده منفجره رفتار کنید مگر این که خلافش ثابت شود. وجود نام نیترو در اسم ماده هم می تواند هشدار دهنده باشد. تمام ترکیبهای آلی نیترو به غیر از چند تایی منفجره اند.

همچنین باید از نامهای تجاری و ژنریک و علائم اختصاری نیز آگاه باشید. مواد منفجره جدیدی با نیترات آمونیوم و پودر آلومینیم ساخته می شود در مواد منفجره دیگر از اکسیژن مایع استفاده می شود، بعضی مواد آلی در اکسیژن مایع حل می شوند تا خمیر منفجره ای برای استفاده در محل ساخته شود. برای داشتن اطلاعات جدید راجع به مواد منفجره و طرز ساختن آنها ترتیبی بدهید که یک متخصص ساخت مواد منفجره هر سال یکبار در مورد شناخت مواد منفجره به شما درس بدهد و یادتان دهد که در مورد حوادث مربوط به آنها باید چه کار کنید.

عوامل انفجاری:

عامل انفجاری ماده ای است که برای انفجار ساخته شده ولی تحت عنوان ماده منفجره طبقه بندی نشده است. آنها برای این ساخته می شوند که قدرت کافی برای ترکاندن یا سست کردن چیزی را داشته باشند ولی حساسیت بسیار کمی داشته باشند، به نحوی که تنها با کپسول انفجاری بتوان آنها را منفجر کرد. اکثر عوامل انفجاری ترکیب مشابهی دارند، نیترات آمونیوم به اضافه یک سوخت مایع (معمولاً سوختهای نفتی) برای این که ماده عامل انفجاری به حساب  آید نباید در آن از هیچ ماده ای که به عنوان ماده منفجره طبقه بندی شده استفاده شود.

اکثر عوامل انفجاری با کامیون حمل می شوند ولی بسیاری نیز در محل مصرف تولید می شوند. باروت کوب (کسی که عوامل انفجاری را مخلوط کرده به کار می برد) باید با تمام قوانین ایمنی آشنا باشد تا باعث تکه تکه شدن خود و دیگران نشود.

در اینجا ذکر یک هشدار راجع به ماده اولیه عوامل انفجاری یعنی نیترات آمونیوم ضروری است. نیترات آمونیوم در اصل به عنوان کود تولید می شود. پس نیترات آمونیوم بیشتر مصرف کشاورزی دارد نه مهمات سازی. ولی این بدان معنی نیست که نیترات آمونیوم مورد استفاده کشاورزان، منفجر نمی شود. همیشه وقتی نیترات آمونیوم ضربه بخورد یا بسوزد منفجر نمی شود حتی اگر ناخالصی داشته باشد، ولی منفجر میشود چه موقعی؟ هیچ کس نمی داند دقیقاً چه موقعی. آیا شما می خواهید بار دیگر که با یک وضعیت اضطراری مربوط به نیترات آمونیم روبرو می شوید بجان خود شرط ببندید که انفجاری در کار نخواهد بود؟

تعاریف دیگر:

طبقه بندیهای بسیاری برای مواد منفجره وجود دارد، و فرآیندهای دیگری هم هست که باید نسبت به آنها هشیار باشید. ما تنها طبقه بندی اداره حمل و نقل امریکا را ذکر می کنیم ولی ابتدا باید با تعاریف زیر آشنا شوید تا معنی جملات زیر را بفهمید.

1- ماده منفجره ممنوع، ماده ای است که نباید با وسایل حمل و نقل متداول حمل شود. این مواد را باید یا خود سازنده با وسیله خودش حمل کند یا شرکتهای متخصص مواد منفجره ای که ماده دیگری حمل نمی کنند.

2- ماده منفجره قابل قبول را می توان با وسایل متداول حمل کرد.

3- انفجار همدوست وقتی رخ می دهد که ماده ای در اثر موج ضربه ای یک انفجار دیگر منفجر شود.

4- ماده منفجره مجاز ، ماده ای است که می توان آن را در معادن زیر زمینی به کار برد به شرطی که گرمای ناشی از آن گازها و بخارهای قابل اشتعال موجود در معدن را به آتش نکشد.

5-انبار مهمات محل خاصی برای ذخیره سازی مواد منفجره است.

طبقه بندی DOT

مواد منفجره رده A مواد منفجره ای بسیار خطرناک اند. این مواد عبارتند از:

نوع 1- جامدهایی که با تماس آتش به سرعت بسیار زیاد آتش می گیرند، ولی کپسول انفجاری شماره 8 نمی تواند آنها را منفجر کند مثال باروت سیاه

نوع 2- جامدهایی شامل مواد منفجره مایع که می توانند در حالت غیر محبوس با کپسول انفجاری شماره 8 منفجر شوند. مثال: دینامیت ساخته شده با نیتروگلیسیرین.

نوع 3- جامدهای بدون مواد منفجره مایع که در حالت غیر محبوس با کپسول انفجاری شماره 8 منفجر می شوند. مثال: آماتول، اسید پیکریک، تتریل و TNT

نوع 4- جامدهایی که در حالت غیر محبوس می توانند توسط جرقه یا شعله منفجر شوند. مثال: فولمینات جیوه و آزید سرب.

نوع 5- نیتروگلیسیرین غیر حساس شده.

نوع 6- مایعاتی که در صورت افتادن یک وزنه 4 کیلوگرمی از فاصله ای کمتر از 25 سانتی متر در آنها منفجر می شوند. مثال: نیتروگلیسیرین.

نوع 7- کپسولهای انفجاری که کل مواد منفجره هر کدام از 150 گرین بیشتر نباشد.

نوع 8- جامدها و مایعات ذکر نشده در بالا مثال: خرجهای گود تجاری.

نوع 9- بعضی مواد منفجره و پیشران مثل باروت سیاه

مواد منفجره رده B آنهایی هستند که به طور کلی با احتراق خیلی سریع عمل می کنند و بعضی ابزارهای انفجاری مانند وسایل آتشبازی را شامل می شوند.

مواد منفجره رده C بعضی مواد منفجره رده A و B هستند که در کمیتهای محدود، بسته بندی شده اند و همین طور بعضی از موادی که در آتش بازیها به کار می روند.

وضعیتهای اضطراری مربوط به مواد منفجره

بدون توجه به گزاره های مربوط به ایمنی نسبی یا عدم حساسیت به گرما و ضربه، یا ماده منفجره ضعیف اگر ماده ای در معرض حرارت است، قبلاً ضربه دیده یا ناخالصی داشته باشد، باید انتظار هر چیزی را داشت. بسیاری از مواد منفجره قابل اشتعال اند و در حین سوختن در معرض حرارت زیادی قرار دارند این وضعیت می تواند باعث انفجار قسمت شعله ور نشده ماده منفجره شود، حتی اگر ماده از نوع باشد که منفجر نمی شود بلکه به سرعت می سوزد. به عبارت دیگر در حوادث مربوط به مواد منفجره باید در نظر بگیرید که با ماده خطرناکی سرو کار دارید که می تواند در یک  لحظه جان شما را بستاند.

در آتش سوزی اولین کاری که باید انجام شود تشخیص نوع ماده منفجره است. اگر آتش در محموله بار یا انبار باشد نباید با ان وارد مبارزه شوید مگر این که بتوانید این کار را از پشت دیوارهای ضد انفجار انجام دهید.

به یاد داشته باشید که باید خود و دیگران را از انفجاری که مطمئناً روی می دهد حفظ کنید، همچنین باید مراقب ترکشها و تخریب ناشی از انفجار و آتش سوزیهایی که در اثر این انفجار ممکن است شروع شود نیز باشید.

اگر آتش در حال نزدیک شدن به محل انبار یا محموله باشد مثلاً تایر آتش گرفته باشد آخرین سعی خود را بکنید که آتش به محل حفاظت شده نرسد، برای این کار تا آنجا که می توانید از فاصله دور بر روی آتش مواد را بپاشید. به مواد منفجره نزدیک نشوید زیرا ممکن است گرمای آتش مواد را حساس کرده باشد. به محض این که فهمیدید که در محل حادثه مواد منفجره ای وجود دارد کمک بطلبید با سازنده و شرکت حمل و نقل تماس بگیرید و به آنها خبر دهید چه اتفاقی افتاده است. قبل از تصمیم گیری به پیشنهادهای آنها توجه کنید از همه بالاتر تمام افراد را از محل دور کنید. حفاظت از اموال باید بعد از حفاظت از مردم، و از جمله آتش نشانها در نظر گرفته شود. هر گاه توانستید حادثه ای مربوط به مواد منفجره را به سرانجام مطلوبی برسانید یا بسیار خوش اقبال بوده اید یا بسیار محتاط. به حرف افرادی که در محل حادثه اموالی دارند و می خواهند با به خطر انداختن جان خود یا دیگران اموالشان را حفظ کنند گوش ندهید.

مواد منفجره دیگر:

مواد بسیاری بر حسب عملکردشان ، توسط اداره حمل و نقل دسته بندی شده اند. در جدول 1 ضمائم بعضی از این مواد و وسائل جدا فهرست شده اند.

واژه نامه:

آغازگر: یک ماده منفجره حساس که برای منفجر کردن یک ماده منفجره دیگر به کار می رود.

انفجار: آزاد شدن ناگهانی و شدید انرژی مکانیکی ، شیمیایی، یا هسته ای از یک ناحیه بسته. انفجار توسط یک موج حرارتی با سرعت مادون صوت منتشر می شود.

چاشنی: ماده منفجره قوی که نسبت به حرارت و ضربه حساس است.

خرج اصلی: ماده منفجره قوی که بیشترین تخریب را در محیط ایجاد می کند.

خرج میانی: ماده منفجره قوی که نسبت به دما و ضربه حساسیت کمتری از چاشنی ها دارد ، ولی حساسیتش از خرج اصلی بیشتر است.

زنجیر مهمات: انفجار پشت سر هم چاشنی، خرج میانی و خرج اصلی

ماده منفجره اصلی: به خرج اصلی مراجعه کنید.

ماده منفجره اولیه: به چاشنی و آغازگر مراجعه کنید

ماده منفجره قوی: ماده ای که نسبت به ضربه و گرما تقریباً غیر حساس است به مواد منفجره اولیه، میانی و اصلی تقسیم می شود.

ماده منفجره مجازک ماده منفجره قوی که می توان آن را در معادن به کار برد

ماده منفجره ممنوع: ماده منفجره ای که نمی توان آن را در معادن به کار برد.

آماری از خسارات و تلفات حادثه انفجار قطار

1- تخریب کامل روستای دهنو هاشم آباد با جمعیتی حدود 90 خانوار

2- تا شعاع 10 کیلومتر تخریب منازل مسکونی و تأسیسات بین 30 تا 70 درصد

3- کشته شدن حدود 320 نفر از اهالی بومی منطقه و آتش نشانان و مسئولین ادارات و نهادها

4- زخمی شدن حدود 460 نفر

5- حجم خسارت کلی بالغ بر 220 میلیارد ریال

آثار جانبی حادثه:

در افراد بومی منطقه 90 خانواده سرپرست خود را از دست دادند

10 خانواده فقط مادر خود را از دست دادند.

9 خانواده هم پدر و هم مادر خود را از دست دادند

22 خانواده بین 1 تا 3 فرزند خود را از دست دادند

205 نفر از افراد زیر 18 سال یکی از والدین خود را از دست دادند

اعضای 10 خانواده به طور کلی فوت شده اند

به غیر از تألمات شدید روحی افراد حادثه دیده یأس و ناامیدی و بی اعتمادی از آثار این حادثه بشمار می رود.

ضمائم :

جدول 1 مواد منفجره دیگر:

مواد منفجره رده A مهمات ، مواد شیمیایی ، مواد منفجره، یا مواد سمی A مهمات، مواد شیمیایی، مواد منفجره، یا مواد سمی B مهمات، مواد شیمیایی ، مواد منفجره، یا مواد تحریک کننده مهمات توپ با پرتابه انفجاری مهمات توپ با پرتابه گازی مهمات توپ با پرتابه منور مهمات توپ با پرتابه آتشزا مهمات توپ با پرتابه دودزا مهمات توپ با پرتابه گاز اشک آور مهمات سلاحهای کوچک با پرتابه انفجاری مهمات سلاحهای کوچک با پرتابه آتشزا خرج میانجی خرج تلاشی Chrged oil well jet perforation gun (با مواد منفجره بیش از 20% ) خرجهای گود تجاری فیوز انفجاری، با مواد منفجره رده A چاشنی انفجاری، مواد منفجره رده A خرج میانجی ، مواد منفجره رده A بمب انفجاری مین انفجاری پرتابه انفجاری اژدر انفجاری فیوز انفجاری فیوز رادیواکتیو نارنجک دستی یا تفنگی مواد منفجره قوی ، مایع مشتعل کننده جت مواد منفجره آغازگر واحد جلو برنده جت مواد منفجره ضعیف Jet thrust unit (jato) خرج پرتاب انفجاری مهمات راکت بامرمی انفجاری مهمات راکت بامرمی گازی مهمات راکت بامرمی منور مهمات راکت بامرمی اتشزا مهمات راکت بامرمی دود زا Rocket motor خرج پرتاب انفجاری مهمات راکت بامرمی انفجاری مهمات راکت بامرمی گازی مهمات راکت بامرمی منور مهمات راکت بامرمی آتشزا مهمات راکت بامرمی دود زا Rocket motor مهمات خرج گود خرج یدکی ، انفجاری مواد منفجره رده B مهمات توپ با گلوله خالی مهمات توپ با گلوله بی اثر مهمات توپ بدون گلوله مهمات توپ با گلوله توپر مهمات توپ با گلوله اشک آور وسائل آتش بازی، خاص نارنجک بدون خرج منفجره (با مواد آتش زا) Ignitor, jet thrust Ignitor, rocket motor Jet thrust unit (jato) خرج پرتاب در آب (باروت بی دود) خرج پرتاب در آب، ناپایدار، فاسد خرج پرتاب منفجره ، مایع خرج پرتاب منفجره ، جامد خرج راکت با گلوله خالی مهمات راکت با گلوله پر شده از مواد بی اثر مهمات راکت با گلوله توپر Rocket engine liquid Rovkt motor Starter cartridge مواد منفجره رده C فشنگ مسلح کننده روشن کننده با باروت سیاه چاشنی توپ پوکه فشنگ، خالی ف با روشن کننده باروت سیاه Cartridge , case, empty, primed فشنگ مشقی Charged oil well jet perforating gun cigarette lose ( با مواد منفجره کمتر از 20%) فیوز مرکب مسلح کننده مرکب Cordeau detonant fuse روشن کننده تاخیر دار الکتریکی فیوز انفجاری، مواد منفجره رده c چاشنی های انفجاری، مواد منفجره رده c چاشنی الکتریکی خرج راکتهای دریایی Empty cartridge bag Explosive auto alarm Explosive cable cutter Explosive power device اشبیل انفجاری مواد آتش بازی معمولی خرج گود خطی قابل انعطاف فیوز فوری Fuse lighter فیوز، ایمنی فیوز مرکب ماسوره ضربتی فیوز رسام فیوز زمانی نارنجک بدون خرج انفجاری وسیله خبردهی دستی چاشنی مشتعل کننده فتیله ای ماسوره مشتعل کننده Fuse , mild detonating Oil well cartridge چاشنی ضربت ماسوره ضربتی اسکوئیب ضامن منور ارتباطی مهمات سلاحهای کوچک گلوله های اشک آور چاشنی سلاحهای کوچک جعبه دود زا نارنجک دود زا Toy caps Toy propellant device Toy smoke device رسام فیوز رسام Trick matches صدا ساز Very signal cartridge

جدول 2 مواد منفجره و طبقه بندی آنها

ماده منفجره                                                                               طبقه بندی

فولمینات آمونیوم                                                                      ممنوع

آمونیوم نیترات                                                                       ماده منفجره قوی

آمونیوم پرکلرات                                                                   ماده منفجره قوی

آمونیوم پیکرات                                                                     ماده منفجره قوی

باروت سیاه                                                                            ماده منفجره ضعیف

C -3                                                                                   ماده منفجره قوی

C-4                                                                                    ماده منفجره قوی

Chlorate powder                                                          ماده منفجره قوی

Composition B                                                              ماده منفجره قوی

کوردیت                                                                               ماده منفجره ضعیف 

Diazodinitrirophenol                                                  خرج ابتدایی 

Dinitroglycol                                                                 سوخت راکت 

دی نیترومتان                                                                         ممنوع

دینامیت                                                                              ماده منفجره قوی

(EDNA) ethylenedinitramine                                  ماده منفجره قوی

فولمینات جیوه (خشک)                                                       ممنوع

فولمینات جیوه (تر)                                                              خرج ابتدایی

Guanyl nitrosoamino guanylidene hydrazine         خرج ابتدایی

Guanyl nitrosoamino guanylidene hydrazine         خرج ابتدایی

آزید سرب                                                                          خرج ابتدایی

Lead mononitroresorcinate(wet)                          خرج ابتدایی

Lead mononitroresorcinate(dry)                           ممنوع

استیفنات سرب                                                                    خرج ابتدایی

متیل نیترات                                                                         خرج پرتاب راکت

نیترو سلولز                                                                         ماده منفجره ضعیف

نیترواتا                                                                            خرج پرتاب

Nitroguanidine                                                        ماده منفجره قوی

نیترو گلیسیرین                                                                ماده منفجره قوی

نیترومانیت(خشک )                                                         ابتدایی

نیترومانیت (تر)                                                               خرج ابتدایی

Pentaerythritol tetranitrate                                 خرج میانی

اسید پیکریک                                                                ماده منفجره قوی

استیلید نقره                                                                    خرج ابتدایی

تترانیتروآنیلین                                                                آغازگر

تترانیترومتان                                                                   سوخت رکت

Tetrazene                                                                 خرج ابتدایی

Tetryl                                                                        ماده منفجره قوی

تری نیترو آنیلین (پیکرامید)                                           ماده منفجره قوی

Trinitroanisol( methyl picrate)                       ماده منفجره قوی

تری نیترو بنزن                                                              ماده منفجره قوی

اسیدتری نیتروبنزن                                                         ماده منفجره قوی

کرزولیت                                                                      ماده منفجره قوی

Trinitromethylenetriamine(RDX)                  ماده منفجره قوی

تری نیترونفتالین                                                            ماده منفجره قوی

Trinitroresorcinol                                               ماده منفجره قوی

تصاویری از حادثه انفجار قطار نیشابور

مسیر حمل واگن های قطار فاجعه

آتش سوزیواگن های حامل بنزین

بعد از حادثه ...

حادثه

انفجار قطار نیشابور

زمان: 9:37صبح

29/11/1382

شرح واقعه:

در ساعت چهار و چهل و دو دقیقه بامداد بیست و نهم بهمن ماه هشتاد و دو از طریق تلفن 125 ستاد فرماندهی سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی نیشابور ، یک فقره فرار واگنهای باری اعلام می گردد، فردی که خود را کارمند راه آهن خراسان معرفی می کند از آن سوی خط تلفن اظهار می کند: تعدادی واگن که حامل پنبه، گوگرد، و بنزین می باشد، از ایستگاه ابومسلم - سه ایستگاه قبل از ایستگاه نیشابور- به طور ناخواسته فرار کرده و می افزاید که به احتمال زیاد این واگنها در ورودی شهر نیشابور( سه راه جمهوری) از ریل خارج می شود و به همین دلیل ایستگاههای 3 و 4 و 1 آتش نشانی به ترتیب به محل اعزام و در سمت شمال و جنوب ریل با رعایت فاصله مستقر می شوند، چند دقیقه ای از تماس اول نگذشته که تماس دوم با 125 خبر از خارج شدن واگنها از ریل در ایستگاه خیام - یک ایستگاه قبل از نیشابور- می دهد و اضافه می کند که واگنها به شدت دچار آتش سوزی گشته اند و 4 واگن نیز از ایستگاه خیام عبور کرده و با سرعت به سمت نیشابور در حرکت اند، بدین ترتیب با دستور ستاد فرماندهی خودروهای ایستگاههای یک و سه به ایستگاه خیام - واقع در روستای دهنو هاشم آباد در 24 کیلومتری نیشابور- اعزام و ایستگاه 4 نیز در محل سه راه جمهوری نیشابور می ماند تا در صورتی که 4 واگن دیگر حادثه آفرین شوند به مقابله با آنها بپردازد.

پس از لحظاتی چهار واگن نیز در سه راه جمهوری از ریل خارج گشته و مأمورین آتش نشانی ایستگاه چهار پس از بررسی و اطمینان از خالی و بی خطر بودن این واگنها ، به محل حادثه ایستگاه خیام اعزام گشتند.

 خودرو ایستگاه یک که اولین خودرو اعزامی به ایستگاه خیام بود بعد از رسیدن به محل حجم و شدت آتش سوزی را بسیار گسترده توصیف کرده و تقاضای نیروی کمکی بیشتری می کند، نیروهای کمکی به محل اعزام می شوند و مواد دچار حریق شده نیز، پنبه ، گوگرد، و بنزین اعلام می گردد که تمامی توصیه های ایمنی از طریق ستاد فرماندهی صورت می گیرد و پس از لحظاتی شهید مرتضی فخریان مدیر عامل فقید سازمان آتش نشانی نیشابور در محل حاضر گشته و فرماندهی عملیات را بر عهده می گیرد. عملیات اطفاء به خوبی پیش می رود ، در ساعت 9 صبح از سوی مدیر عامل سازمان آتش نشانی و فرمانده عملیات اعلام می شود که حریق مهار شده است، و به کنترل کامل در آمده است اما ناگهان در ساعت 37/9 صبح در حالی که نیروهای آتش نشانی شهرهای نیشابور ، مشهد، قدمگاه، خرو، درود و فولاد خراسان در محل مشغول اطفاء حریق بودند ، انفجاری بسیار مهیب منطقه را ویران می کند، صدای انفجار در دهها کیلومتر آن طرف تر (مشهد و نیشابور) هم شنیده می شود در مشهد- 90 کیلومتری محل حادثه- زلزله 5/3 ریشتری ثبت می شود، منطقه را بحران فرا می گیرد، حدود 320 نفر کشته میشوند که هیچ یک لباس بر تن نداشتند و حدود 460 زخمی نیز گزارش می شود.

 در این حادثه 24 آتش نشان به شهادت می رسند و مسئولین شهری نیشابور شامل فرماندار، معاونین شهردار، مدیر عامل آتش نشانی نیشابور ،  مأمورین نیروی انتظامی،کارکنان راه آهن و اهالی روستا و منطقه، از دیگر افرادی هستند که در این حادثه کشته می شوند تا این حادثه تلخ از حوادث نادر آتش نشانی نام گیرد.

در این حادثه تلخ تا شعاع 10 کیلومتری تمام شیشه ها می شکند ، چرخ واگن قطار دو کیلومتر پرتاب شود و گودالی به عمق حدود 25 متر و قطر 80 متر به وجود می آید منطقه را غم و آه و ماتم فرا می گیرد و چه بچه ها که پدر و مادرشان را از دست می دهند و چه خانواده ها که در غم از دست دادن بهترین کسانشان سیاهپوش می گردند.

در این سانحه دلخراش که در نهایت چند سوزن بان و کارمند راه آهن مقصر شناخته شدند به نظر می رسد مقصر اصلی همان نبودن سیستم ایمنی و مقررات حمل و نقل ریلی است.

چگونه واگنها فرار کردند ؟

51 واگن باری که حدود 36 ساعت در ایستگاه ابومسلم 40 کیلومتری محل حادثه متوقف بوده اند، یک باره به حرکت در می آیند، و تا دو ایستگاه بعد بدون هیچ مانعی حرکت می کنند و در نهایت با برخورد به یک لوکوموتیو از خط خارج و با توجه به مواد آتش زا شعله ور می شوند، این در حالی است که واگنها در مسیر کور قرار داده شده بودند.

 طبق مصاحبه مدیر عامل وقت راه آهن تعداد واگنها هر چقدر باشد دو کفش خط یکی در واگن ابتدایی و دیگری در واگن انتهایی کافی است که از حرکت واگنها جلوگیری کند و در رابطه با بستن ترمزهای دستی اگر ترمز چهار تا پنج واگن بسته می بوده کفایت می کرده است.

 ابتدا همه فکر می کردند حادثه عمدی و ناشی از خرابکاری است اما در بررسی به عمل آمده از سوی کمیسیون فنی بررسی سوانح راه آهن این احتمال رد شد و در نهایت علت فرار واگنها این چنین اعلام شد:

1- نبستن ترمز دستی به طور صحیح و عدم دقت کافی در این زمینه

2- سهل انگاری در خصوص سوار کردن کفش خط و عدم نظارت دقیق از سوی رئیس قطار

3- شیب تند و غیر استاندارد راه آهن

به گونه ای که اگر ترمز دستی ها درست بسته می شدند  و کفش خط ها درست کار گذاشته می شدند با نیروی حداقل دو لوکوموتیو واگنها بیش از 2 متر جابجا نمی شدند.

محموله واگنها و آتش سوزی

در این واگنها 4 ماده اصلی پنبه ، گوگرد، نفتا (سوخت هواپیما) و کود نیترات آمونیوم حمل می شده اند که ترتیب آرایش واگنها به صورت ذیل بوده است:

4 واگن اول خالی، پنج واگن بعدی بنزین ، 10 واگن پنبه - یک واگن بنزین – 9 واگن گوگرد- 7 واگن کود نیترات آمونیوم – 2 واگن خالی – 8 واگن گوگرد – 5 واگن انتهایی خالی، که جمعاً 51 واگن بوده است و از این 51 واگن همانطور که در آرایش این واگنها ذکر شد جمعاً 11 واگن خالی – 6 واگن بنزین -10 واگن پنبه – 17 واگن گوگرد و 7 واگن کود نیترات آمونیوم بوده است.

این واگنها پس از فرار پس از طی 40 کیلومتر در عرض 13 دقیقه با یک لوکوموتیو متوقف در ایستگاه راه آهن خیام برخورد و آرایش واگنها به هم خورده و در هم تنیده می شود که واگنها دچار آتش سوزی می گردند و پس از 5 ساعت موجب انفجاری سهمگین می شوند.

از لحاظ مقررات ایمنی کالاهای ذکر شده به هیچ عنوان نباید در کنار هم انبار یا حمل و نقل گردند، زیرا می توانند به آتش سوزی و انفجار کمک نمایند که در ادامه ذکر خواهد گردید.

آیا استاندارد حمل و نقل ریلی رعایت شده بود؟

6 فاکتور کلیدی حمل و نقل ریلی به صورت زیر ذکر شده است:

1- مسئولیت پذیری   2- ایمنی  3- برنامه ریزی 4- دقت و قابلیت اطمینان 5- تشکیل بانک اطلاعات 6- تجهیزات پیشرفته حمل و نقلی

 متأسفانه در حادثه انفجار قطار به هیچ یک از این فاکتورها اهمیتی داده نشده بود و این فاکتورها رعایت نشده بود ، چه خوب است که اینها در حد شعار نباشد و واقعاً به مرحله عمل در آید.

ضمن اینکه طبق استانداردهای ایمنی هر کالایی که حمل می شود باید بر روی واگن برچسب لوزی شناسایی خطرات آن کالا حک شود که متأسفانه این کار نیز صورت نگرفته بود.

لوزی شناسایی خطرات چیست؟

خطرات مواد شیمیایی توام با ازدیاد مصرفشان در صنایع مختلف افزایش یافته و از طرفی چون به خاطر سپردن خطرات مواد شیمیایی گوناگون و چگونگی مقابله با آنها برای هر شخص امکان پذیر نیست، بنابراین جهت سهولت در مورد آگاهی از خطر هر ماده شیمیایی از یک لوزی چهار خانه استفاده می شود تا هر شخص با توجه به آشنایی قبلی با مشخصات این لوزی از چگونگی خطرات آن ماده شیمیایی آگاه گردد.

لوزی خطر دارای چهار خانه است ، خانه بالایی مربوط به قابلیت اشتعال جسم بوده و خانه سمت راست قابلیت فعل و انفعال شیمیایی از نظر پایداری و ترکیب با آب را نشان می دهد خانه سمت چپ لوزی خطرات بهداشتی (خطر ماده شیمیایی بر روی سلامتی شخص) را نشان داده و خانه پایینی نشان دهنده خطرات خاص می باشد.

توضیح خطرات خاص:

خطرات خاص شامل خطر واکنش با آب یا پلی مریزه شدن و یا خطر مواد رادیواکتیو را نشان می دهد. اگر منظور خطر استفاده از آب جهت اطفاء حریق باشد(مثلاً خاموش نمودن حریق سدیم با آب) در خانه پایین یک w که یک خطر از مرکز آن گذشته (w) قرار داده می شود و اگر جسم تحت شرایطی پلی مریزه شود علام p در خانه پایینی قرار می گیرد و اگر ماده رادیواکتیو باشد علامت (                ) در این خانه جایگزین می شود و اگر ماده اکسید کننده قوی باشد علامت ox در این خانه قرار می گیرد. خانه های لوزی دارای یک زمینه رنگی یا حروف رنگی ثابت به صورت زیر می باشد.

رنگ قرمز برای خانه بالا

رنگ آبی برای خانه سمت چپ

رنگ زرد برای خانه سمت راست

خانه پایین بی رنگ و یا اینکه به رنگ بدنه محموله می باشد.

هر کدام از سه مورد فوق (قابلیت فعل و انفعال شیمیایی قابلیت اشتعال و خطرات بهداشتی) به پنج درجه تقسیم می شوند.(از درجه صفر تا درجه 4) بطوریکه درجه صفر نشان دهنده بی خطری و درجه 4 نشان دهنده خطر بسیار شدید می باشد.

قابلیت فعل و انفعال شیمیایی :

چگونگی پایداری و ترکیب ماده شیمیایی با آب را نشان داده و تقسیم بندی آن بصورت زیر است:

درجه 4:

موادی که در حرارت و فشار معمولی قادر به تجزیه یا واکنش انفجاری هستند همچنین شامل موادی می شود که نسبت به شوک مکانیکی یا حرارتی حساس می باشند.

اگر اینگونه مواد دچار حریق شوند باید اطراف محل حریق تخلیه گردد.

مانند اسید پیکریک (NO₂)₃  و C₆H₂ فولمینات جیوه C₂N₂O₂H_g و تری نیتروتولوئن c₆H₂(No₂)₃cH₃  .

درجه 3:

موادی که قادر به تجزیه یا واکنش انفجاری بوده ولی جهت این عمل به چاشنی یا حرارت کافی نیاز دارند.

همچنین شامل موادی می شود که نسبت به شوک حرارتی یا مکانیکی در حرارت و فشار زیاد حساس می باشند و یا اینکه با آب بدون احتیاج به حرارت واکنش انفجاری دارند.

جهت اطفاء حریق اینگونه مواد افراد آتش نشان باید از محل امن و مقاوم اقدام به عملیات نمایند.

مانند: نیترات سلولز C₆H₇O₂(ONO₂)₃  هیدرازین N₂H₄   فلوئور F   نیترات آمونیوم NH₄NO₃  

درجه 2:

موادی که در حالت عادی ناپایدار بوده و تغییرات شیمیایی یافته ولی منفجر نمی شوند شامل موادی می شود که در حرارت و فشار معمولی تغییرات شیمیایی می یابند و انرژی آزاد می کنند و یا اینکه در حرارت و فشار بالا انرژی به مقدار زیاد آزاد می کنند و یا موادی که با آب به شدت واکنش نموده و یا مخلوط انفجاری تشکیل می دهند.

مانند سدیم Na     فسفر سفید p    لیتیم Li

درجه 1:

موادی که در حالت عادی پایدار بوده ولی در حرارت و فشار بالا ممکن است ناپایدار شوند و در تماس با آب واکنش نموده( ولی نه به شدت) و انرژی آزاد نمایند.

مانند   فسفر قرمز p ،  روی zn

درجه صفر:

موادی که در حالت عادی حتی در شعله پایدار هستند و با آب واکنش نمی کنند. از خاموش کننده های عادی می توان جهت اطفاء حریق اینگونه مواد استفاده نمود.

مانند زغال چوب، گلیسرین C₃H₅(OH)₃ ، متان CH₄ ، روغن نباتی.

قابلیت اشتعال مواد شیمیایی

درجه 4:

گازهای شدیداً قابل اشتعال مایعات بسیار فرار قابل اشتعال و موادی که در حالت گرد و غبار در هوا تشکیل مخلوط انفجاری می دهند.

جهت مقابله جریان مایع یا گاز را قطع کنید از آب بصورت اسپری جهت خنک نمودن مخازن استفاده نمائید.

در محلهایی که گرد و غبار موجود است از آب با احتیاط کامل استفاده نمائید.

مانند سولفید هیدروژن H₂S     استالدئید CH_­3CHO   اسید پیکریک C₆H₂(NO₂)OH

درجه 3:

مایعاتی که تقریباً در حرارت نرمال مشتعل می شوند. به علت پایین بودن نقطه اشتعال اینگونه مواد آب جهت اطفاء حریق آنها بی اثر می باشد. همچنین جامداتی که تشکیل غبار داده و یا به حالت فیبری (رشته ای) می باشند و هر ماده ای که در حرارت نرمال در هوا مشتعل شود.

مانند: هیدروکسیل آمین NH₂OH     فسفر سفیدP   استایرن C₆H₅CH=CH₂ و بنزین

درجه 2:

مایعاتی که جهت مشتعل شدن باید مقداری حرارت ببینند و جامداتی که تولید بخارات قابل اشتعال   می نماید.

آب می تواند جهت اطفاء حریق اینگونه مواد بکار رود زیرا می تواند آنها را تا زیر نقطه اشتعالشان سرد نماید.

مانند: اسید استیک CH₃COOH   نفتالین C₁₀H₈  فرم آلدئید HCHO 

درجه 1:

موادی که قبل از اشتعال باید حرارت ببینند. اگر از آب بصورت جت جهت اطفاء حریق اینگونه مواد استفاده نمایید به علت نفوذ آب به قسمت زیرین مخزن و تبدیل آن به بخار سبب سرریز شدن مایع می شود و حریق گسترش می یابد اگر آب بصورت اسپری به آرامی بر روی مایع مشتعل پاشیده شود سبب تولید کف در سطح مایع شده و بدین طریق حریق اطفاء می گردد.

اکثر جامدات از نظر قابلیت اشتعال در این گروه قرار دارند. مثال: گلیسرین C₃H₅(OH)₃   سولفورS  روی Zn 

درجه صفر:

موادی که مشتعل نمی شوند. مانند اسید نیتریک HNO₃   پراکسیدسدیم Ns₂O₂  اسید سولفوریک H₂SO₄

خطرات بهداشتی مواد شیمیایی

منظور از خطرات بهداشتی همان میزان خطرات و مضررات مواد شیمیایی بر روی سلامتی انسان می باشد و مفهوم درجات پنجگانه آن به شرح زیر می باشد:

درجه 4:

موادی که مقدار کمی از بخارات آنها می تواند سبب مرگ گردد. بخارات یا مایع اینگونه مواد از طریق لباسهای حفاظتی نیز می توانند وارد بدن گردند و سبب به خطر انداختن جان مامورین آتش نشانی شوند.

مانند: هیدروژن سیانید HCN  سیانوژن  (CN)₂ پاراتیونC₁₀H₁₄NO₅PS

درجه 3:

موادی که خطرات فوق العاده برای سلامتی دارند. به محیطی که این مواد پخش شده است می توان با احتیاط و دقت فراوان وارد شد باید از لباس کاملاً ایمن و محافظ و دستگاه تنفسی استفاده نمود. از هر گونه تماس پوستی باید اجتناب شود.

مانند: سولفید هیدروژن H₂S     هیدرواکسید سدیم      NaOH   فسفر سفیدP

درجه 2:

موادی که برای سلامتی خطرناک بوده ولی با استفاده از دستگاه تنفسی می توان به محیطی که اینگونه مواد پخش شده است وارد شد.

مانند کلسیم هیپوکلریت (C10)₂Ca   اکسیداتیلن C₂H₄O نفتالین C₁₀H₈  ، نیترات آمونیوم NH₄NO₃  و گوگرد S

درجه 1:

موادی که خطرات کمی برای سلامتی دارند و می توان به دلخواه برای ورود به آن محل از دستگاه تنفسی استفاده نمود.

مانند کلسیم  Ca  تری اکسید کرم CrO₃   کلسیم کاربید C₂Ca

درجه صفر:

موادی که تحت شرایط حریق نیز خطری برای سلامتی تولید نمی کنند. مانند فسفر قرمز p زغال چوب، برنز، پرمنگنات پتاسیم MnO₄K

مواد شیمیایی موجود در قطار فاجعه

 1- گوگرد:

گوگرد قبل از تاریخ کشف شد گوگرد یک از عنصر شیمیایی جدول تناوبی است که نماد آن S و عدد اتمی آن 16 می باشد. گوگرد یک نافلز بی بو بی مزه و چند ظرفیتی است که بیشتر به شکل کریستالهای زرد رنگ که در کانی های سولفید و سولفات به دست می آید شناخته شده می باشند.گوگرد یک عنصر حیاتی و لازم برای تمامی موجودات زنده می باشد که مورد نیاز اسید آمینوها و پروتئینها می باشد. این عنصر به صورت اولیه در کودها استفاده می شود ولی بصورت گسترده تر در باروت، ملین ها، کبریت ها و حشره کشها بکار گرفته می شود.

تاریخچه:

گوگرد که اسم لاتین آن sulpur می باشد از زمانهای باستان شناخته شده بود. این عنصر با نام brimstone در اسفار پنجگانه کتاب مقدس آمده است. هومر نیز گوگرد حشره کش را در قرن 9 قبل از میلاد ذکر کرده بود. در سال 424 قبل از میلاد قبیله bootier دیوارهای یک شهر را با سوزاندن مخلوطی از زغال و گوگرد سوزانیده و خراب کردند. زمانی نیز در قرن 12 در چین باروت که مخلوطی از نیترات پتاسیم kno 3 کربن و گوگرد بود کشف شد. کیمیا گران اولیه برای گوگرد نماد مثلثی که در بالای یک خط قرار داشت در نظر گرفته بودند. این کمیاگران از روی تجربه می دانستند که عنصر جیوه می تواند با گوگرد ترکیب شود. در اواخر دهه 1770 Antoine Lavoaisier توانست مجامع علمی را متقاعد کند که گوگرد یک عنصر است نه یک ترکیب .

پیدایش:

گوگرد به صورت طبیعی در مقادیر زیاد به صورت ترکیبی با دیگر عناصر به صورت سولفید (مانند pyrite) و سولفات مانند Gypsum یافت می شود و به صورت آزاد نزدیک چشمه های آب گرم و مناطق آتش نشانی و معادنی نظیر Cinnabar Galena و Sphalerite بدست می آید. این عنصر در مقادیر کم نیز از زغال سنگ و نفت که در هنگام سوختن دی اکسید گوگرد تولید می کنند به دست می آید. استانداردهای سوختی بصورت فزاینده ای به گوگرد برای استخراج سوختهای فسیلی نیاز دارند. چرا که دی اکسید گوگرد با قطرات آب ترکیب شده و باعث به وجود آمدن باران اسیدی می شود.

خواص فیزیکی و شیمیایی

خواص فیزیکی گوگرد عبارت است از:

·        رنگ : زرد

·        حالت: جامد

·        سختی: شکننده

·        نقطه ذوب : 119 درجه

·        نقطه جوش: 445

·        رسانایی : ندارد

·        انحلال پذیری: ندارد

·        عدد اتمی : 16

·        جرم اتمی: 32/06

·        آرایش الکترونی: ne3 s 23d 4

·        انرژی یونش: 239

·        شعاع اتمی: 27/1

·        الکترونگاتیوی: 5/7

·        حالت اکسایش:  + - 2،4،6

·        چگالی: 2،07

ایزوتوپها:

10 ایزوتوپ از سولفور شناخته شده است. هیچ یک از ایزوتوپهایش رادیواکتیو نیستند. چهار ایزوتوپ آن در طبیعت وجود دارد.

ویژگیها:

گوگرد نقطه ذوب c^o 112/8 ، نقطه جوش c^o 444/674، جاذبه مخصوص 2/07 (c^o 20) با ظرفیت 2- و 4 یا 6 دارد. دارای شعاع اتمی pm 104 انرژی نخستین یونش 995 و الکترونگاتیوی 2/5 می باشد. گوگرد یک ماده جامد، بی بو و زرد کمرنگ است. گوگرد غیر قابل حل در آب می باشد ولی محلول در دی سولفات کربن می باشد. مجموعه چند شکلی از گوگرد شناخته شده است.

خواص اتمی:

وزن اتمی : 065 /32 amu شعاع کووالانسی : 102 pm شعاع وندروالس: 180 pm ساختار الکترونی : (ne3 s 2   3p4).

ویژگیها:

ظاهر این نافلز به رنگ زرد کمرنگ می باشد که بسیار سبک و نرم است. این عنصر به هنگام ترکیب با هیدروژن بوی مشخصی دارد که مشابه بوی تخم مرغ فاسد شده می باشد. گوگرد با شعله آبی رنگ می سوزد و بوی عجیبی از خود ساطع می کند. گوگرد در آب حل شدنی نیست ولی در دی سولفید کربن حل می شود. حالتهای معمول اکسیداسیون این عنصر -2 و +2 و +4 و +6 می باشد. گوگرد در تمام حالتهای مایع جامد و گاز شکلهای چند گانه دارد که ارتباط بین آنها هنوز کاملاً درک نشده است.

گوگرد کریستالی به صورت حلقه گوگردی S8 نشان داده می شود.

نیترید گوگرد پلیمری خواص فلزی دارد و این در حالی است که هیچ گونه اتم فلزی در خود ندارد. این عنصر همچنین خواص نوری و الکتریکی غیر معمولی نیز دارد. گوگرد غیر متبلور یا پلاستیک با عمل سرد کردن سریع کریستال گوگرد حاصل می شود. مطالعات در زمینه اشعه ایکس نشان می دهد که گونه غیر متبلور و بی نظم ممکن است که 8 اتم در هر ساختار پیچشی ستاره مانند داشته باشند.

گوگرد می تواند به دو حالت کریستالی به دست آید orthorhombic  - octajedral یا بلور مونوکلینیک که اولی در دماهای معمولی پایدارتر می باشد.

کاربردها:

گوگرد یکی از اجزای باروت می باشد. همچنین گوگرد برای جوشکاری لاستیک به کار می رود. گوگرد به عنوان ماده از بین برنده قارچ و همچنین ضد عفونی کننده و کود به کار می رود گوگرد برای تهیه اسید سولفوریک مورد استفاده قرار می گیرد. گوگرد همچنین برای ساختن چندین نوع کاغذ، ماده سفید کننده و به عنوان عایق الکتریکی به کار می رود.

ترکیبات گوگرد بسیار سمی است، برای مثال مقدار کمی سولفید هیدروژن می تواند متابولیسم بدن را دگرگون کند اما مقادیر بیشتر آن می تواند به سرعت باعث مرگ از راه فلج تنفسی شود.  سولفید هیدروژن با سرعت حس بویایی را از بین می برد. دی اکسید گوگرد آلوده کننده مهم جوی می باشد. این عنصر برای استفاده های صنعتی مانند تولید(H2 SO4) اسید سولفوریک برای باتریها تولید باروت و حرارت دادن لاستیک تولید می شود. گوگرد در فرایند تولید کودهای فسفاتی به عنوان ماده ضد قارچ عمل می کند. سولفاتها در کاغذهای شستشو و خشکبار نیز کاربرد دارند. همچنین گوگرد در ساخت کبریت و آتش بازی نیز بکار گرفته می شود. تیوسولفات آمونیوم یا سدیم به عنوان عامل ثابت کننده در عکاسی کاربرد دارد.

سولفات منیزیم می تواند به عنوان ماده ضد خشکی و ملین که یک مکمل منیزیم گیاهی است به کار گرفته شود.

منابع حاوی گوگرد:

گوگرد در سنگهای آسمانی، در مجاورت چشمه های جوشان و همچنین آتش فشانها یافت می شود. گوگرد همچنین در بسیاری از مواد معدنی از جمله سرب معدنی، سولفید آهن و همچنین سولفات باریم طبیعی یافت می شود. گوگرد همچنین در نفت خام و گازهای طبیعی وجود دارد.

نقش بیولوژیکی:

اسید آمینوها Taurine, Cysteine, Methionine ,Homocysteine و همچنین برخی از آنزیمها حاوی گوگرد می باشند که در واقع گوگرد را به یک عنصر حیاتی برای سلولهای زنده تبدیل کرده اند. ترکیبات دی سولفیدی ما بین polypeptide در ساختار پروتئینی بسیار مهم می باشند. برخی از گونه های باکتری از سولفید هیدروژن به جای آب در فرایند فتوسنتز خود استفاده می کنند.

جوانب جغرافیای اقتصادی:

گوگرد در 70 کشور پراکنده در سطح جهان تولید می شود.

آرژانتین با تولید کمتر از هزار تن در سال کوچکترین تولید کننده در جهان است. 11 کشور عمده تولید کننده گوگرد به ترتیب حجم تولید عبارتند از ایالات متحده، کانادا، روسیه، عربستان سعودی، ژاپن، آلمان، امارات متحده عربی، قزاقستان، ایران، مکزیک و لهستان که در مجموع در سال 2002 مقدار 34 میلیون تن گوگرد تولید نموده اند که 79 درصد کل تولید جهانی گوگرد در سال مذکور است. (امیر مکری، 1382).

گوگرد عنصری حیاتی است که در بخشهای کشاورزی و صنعت در تمامی کشورهای جهان مصارف گوناگون دارد. 12 کشور عمده مصرف کننده( به ترتیب مقدار مصرف) عبارتند از: ایالات متحده، چین، مراکش، روسیه، هندوستان، برزیل، تونس، کانادا، ژاپن، مکزیک، آلمان و استرالیا که در جمع در برگیرنده 70 درصد میانگین جهانی مصرف گوگرد در سه سال گذشته بوده اند. ایران با مصرف 276 هزار تن گوگرد در سال 1381 در رده 21 فهرست کشورهای مصرف کننده  گوگرد قرار داشت. تا سال 2006 بیش از 65 درصد(معادل 8/2 میلیون تن) به گوگرد مازاد بر مصرف در منطقه خاورمیانه افزوده خواهد شد.

12 0  لوزی خطرگوگرد(سولفور):S

خواص:

بصورت کریستال یا پودر زرد رنگ می باشد، معمولاً بصورت قطعات استوانه ای شکل و یا گرد نرم (گل گوگرد) به فروش می رسد.

وزن مخصوص آن 07/2 گرم بر سانتی متر مکعب و نقطه ذوبش 112 درجه سانتی گراد است گوگرد در آب غیر محلول و در الکل کم محلول و در سولفور کربن و تتراکلرور کربن محلول است.

موارد استفاده:

در کبریت سازی، ساخت ترکیبات گوگرددار، رفع انگلهای نباتات بکار می رود. پماد گوگرد در معالجه مرض جرب مصرف می شود. جهت ولکانیزا سیون لاستیک از گوگرد استفاده می شود.

خطرات آتش سوزی و انفجار:

جامد قابل اشتعال بوده که به سرعت مشتعل می گردد غبارات یا بخارات آن با هوا تشکیل یک مخلوط قابل انفجار می دهد.

نقطه شعله زنی که 207 درجه سانتی گراد و درجه حرارت اشتعالش 232 درجه سانتیگراد است. در ترکیب با مواد اکسید کننده تشکیل یک مخلوط قابل انفجار می دهد. مخلوط نیترات پتاسیم (شوره) با گوگرد نیز در اثر ضربه یا شعله منفجر می شود:

4S +2N0₃K         SK₂+3SO₂+N₂

مخلوط کلرات پتاسیم و گوگرد نیز در اثر ضربه منفجر می شود:

SKC1+3SO₂                3S + 2CLO₃K

خطرات بهداشتی:

غبارات آن سبب تحریکات پوستی و چشمی و ریوی می گردد. در اثر سوختن تولید گاز سمی دی اکسید گوگرد می نماید. از دستگاه تنفسی استفاده نمائید.

طریقه اطفاء حریق:

جهت اطفاء حریق آن از آب بصورت اسپری استفاده کنید. از پاشیدن آب با فشار زیاد مستقیماً بر روی سولفور مشتعل خودداری نمائید زیرا سبب پخش شدن آن به اطراف می گردد. حریقهای کوچک آن را می توان با ریختن ماسه یا گوگرد اضافی اطفاء نمود. به هنگام عملیات از دستگاه تنفسی استفاده نمائید.

طریقه نگهداری و حمل و نقل:

در حالت جامد در پاکت یا کیسه های کنفی و یا در داخل بشکه ها نگهداری و حمل و نقل می گردد. در حالت مذاب در داخل مخازن فلزی نگهداری و حمل و نقل می شود.

باید در برابر آسیبهای فیزیکی محافظت گردد و در محلهای خنک و دارای تهویه نگهداری شود.

31 0 جدا از کلراتها، نیتراتها و مواد اکسید کننده دیگر نگهداری گردد.

 2- بنزین

برشی از نفت است که بین 70 تا 175 درجه سانتی گراد تقطیر می شود و محتوی هیدروکربنهای C₅  تا C₁₁ یا C₁₂ می باشد.

بنزین طبیعی که حدود 15% از نفت خام را تشکیل می دهد، در موتورهای احتراقی کاربرد دارد.

دید کلی:

سوختهای مایع را می توان از اثر هیدروژن روی زغال و مشتقات آن در دما و فشار زیاد به دست آورد، در این حال زغال خاکستری در حدود 8 تا 10 درصد وزنی از خود به جای می گذارد و نفت خام، به میزان 75 درصد وزنی زغال مصرف شده است.

تاریخچه تولید بنزین

گزارشهای ثبت شده حاکی از آن است که در سال 1923 بر حبویس اولین بار از روش هیدروژناسیون برای تولید بنزین استفاده کرد، در آن سال 350000 تن سوخت اتومبیل از این راه تهیه شد در 1944 حدود 20 کارخانه برای تولید 5/3 میلیون تن سوخت مایع بکار مشغول شدند که از این مقدار 25/20 میلیون تن بنزین بوده است، امروزه از این روش برای تولید انواع بنزین مخصوصاً بنزین هواپیما با خاصیت آرام سوزی مورد استفاده قرار می گیرد.

مزایای بنزین:

1- پس از سوختن خاکستر به جا نمی گذارد

2- سوختهای مایع را می توان در محوطه های دور از محل مصرف و به اشکال مختلف انبار کرد

3- سوخت مایع خود به خود آتش نمی گیرد و چنانچه فرار نباشد در اثر ماندن و فاسد نمی شود.

4- سوختهای مایع وزنشان 30% و حجمشان 50% کمتر از سوختهای جامد با همان ارزش حرارتی است.

بنزین از مشتقات مهم نفت خام و ماده ای خطرناک است که خطر آتش سوزی و انفجار بالایی دارد این ماده بسیار فرار و بخارات آن با هوا مخلوط شده و ترکیبی قابل انفجار ایجاد می کند حد بالا و پایین انفجار ان 4/1 و 7 درصد حجمی بخار بنزین در هوا است نقطه شعله زنی بنزین با درجه اکتان 60 تا 96 حدود منهای 43 و برای بنزین با اکتان 100 منهای 38 درجه سانتی گراد است.

بنزین در صورت اشتعال درجه حرارت زیادی تولید می کند، درجه حرارت بنزین با اکتان 60 تا 96 حدود 300 درجه و درجه حرارت انتقال بنزین با عدد کتان 100 حدود 470 درجه سانتی گراد است.

خطرات بهداشتی:

در طبقه بندی مواد شیمیایی ماده ای است سمی و استنشاق آن باعث ایجاد سردرد ، سرگیجه، حالت تهوع می شود.

 حد آستانه مجاز آن 500 قسمت در میلیون است،از ماسک و وسایل حفاظتی استفاده شود. وجود سرب در برخی انواع بنزین نیز مخاطرات بهداشتی به همراه دارد، سرب که ماده ای سمی و خطرناک است در صورت تماس با پوست بدن ممکن است سلامت را به خطر اندازد.

طریقه اطفاء حریق:

جهت خنک نمودن مخازن آن از آب بصورت اسپری استفاده نمایید. جهت اطفاء شعله آن را از کف مقاوم الکلی و یا خاموش کننده گاز کربنیک و یا پودر اطفائی استفاده کنید. از دستگاه تنفسی و لباس ایمن هنگام عملیات استفاده شود.

طریقه نگهداری و حمل و نقل:

در داخل ظروف و مخازن فلزی نگهداری و حمل و نقل می گردد.

باید در برابر آسیبهای فیزیکی محافظت گردد.

نگهداری ان در انبارهای غیر سرپوشیده ترجیح داده می شود.

در صورت نگهداری در انبارهای سرپوشیده انبار باید دارای شرایط استاندارد انبار مایعات قابل اشتعال باشد.

محل نگهداری آن باید خنک و دارای تهویه مناسب و دور از منابع حرارتی و ایجاد جرقه باشد. در محل نگهداری آن نباید مواد اکسید کننده (مانند اکسیژن یا کلراتها و آب اکسیژنه و ...) وجود داشته باشد.

جهت حفاظت در برابر عناصر یا پرتوهای مختلف خطرناک باید از لباسهای حفاظتی مناسب استفاده گردد.

 3- پنبه:

Cotton

اثر حرارت:

مقاومت پنبه در برابر تخریب حرارتی عالی است. رنگ الیاف زمانی که به مدت چند ساعت در برابر نور خورشید قرار گیرد زرد می شود.

در دمای 150 درجه اکسید شده و تجزیه می شود. اگر به مدت چند دقیقه در دمای 240 درجه قرار گیرد آسیب می بیند و در هوا می سوزد.

خواص شیمیایی :

الیاف پنبه حاوی 94% سلولز، 10% پکتین ، 1% پروتئین، 1% مواد معدنی ، 5% واکس و مقادیر ناچیزی اسیدهای آلی ، شکر و رنگدانه می باشد. مقادیر واکس ، پکتین و پروتئین با افزایش میزان رسیدگی لیف کاهش پیدا می کند.

در آتش سوزی پنبه به دلیل اینکه از مواد جامد اسفنجی می باشد و از آنجا که در عدلهای پنبه آب به پایین آنها خوب نفوذ نمی کند، اطفاء آنها فقط به وسیله آب و روش سرد کردن مشکل است پس باید در جاهائیکه مانند این حادثه پنبه به مقدار زیاد روی هم انبار شده و دچار آتش سوزی گشته از روش جداسازی و سرد کردن توسط آب همزمان استفاده گردد تا مفید واقع گردد.

نمکهای اکسیژن دار آمونیوم

ترکیبهای یونی شامل یونهای مرکب اکسیژن دار، تمامی اکسید کننده های معدنی هستند که خود نمی سوزند. نمکهای اکسیژن دار آمونیم استثناء اند، متداول ترین آنها مثل نیترات و نیتریت نه تنها می سوزند که منفجر می شوند.

 در 16 آوریل 1947 یک کشتی در بندر گالوستون، حاوی 2280 تن آمونیم نیترات (NH₄NO₃)پس از 25 ساعت سوختن منفجر شد. این انفجار آتش سوزیهای دیگر در انبارها و دیگر کشتی های حاوی آمونیم نیترات به وجود آورد، و یک کشتی دیگر منفجر شد.

 در این ماجرا 468 نفر کشته شدند، و تمام 27 آتش نشان شهر تگزاس نیز جزء کشته شدگان بودند، زیرا آمونیم نیترات را تنها به عنوان کود در نظر گرفتند که (کود هم هست) نه به عنوان یک اکسید کننده قوی که ممکن است آن منفجر شود.

در حادثه انفجار قطار نیشابور نیز آتش نشانان هر چند در ابتدا محموله نیترات آمونیوم به آنها اعلام نشده بود ولی شواهد و قراین نشان می دهد که آنها پس از حضور در محل کود نیترات آمونیوم را مشاهده نموده اند ولی آن را فقط کود در نظر گرفتند نه یک ماده اکسید کننده و منفجره قوی و این محموله نیز به دلیل مجاورت با شعله های آتش و حرارت پس از حدود 5 ساعت منفجر گردید و 780 نفر کشته و مجروح بر جای گذاشت. شاید نبودن تجهیزات کافی نیز یکی دیگر از دلایل اینگونه حوادث باشد.

آمونیم نیترات یک استثنا بر این قاعده است که اکسید کننده ها خود نمی سوزند. آمونیم نیتریت(NH₄NO₂) آمونیم استات (NH₄(C₂H₃O₂)) آمونیم کلرات (NH₄CLO₃) آمونیم پر کلرات(NH₄CLO₄) و آمونیم پرمنگنات(NH₄MnO₄) نیز همین طورند. بسیاری از ترکیبات دیگر آمونیم که اکسیژن هم دارند اکسید کننده نیستند ولی آنها هم می سوزند. پس مواظب ترکیبات آمونیم باشید.

نیترات آمونیوم (NH4NO3)

نیترات آمونیوم خالص به طور آماده به صورت محلول می تواند مصرف شود. اما مستقیماً به صورت کود جامد، مصرف نمی شود، زیرا رطوبت از هوا جذب کرده و به صورت چسبناک درآمده و پخش کردن آن مشکل است. این نقیصه به روش دانه بندی با استفاده از کربنات کلسیم(سنگ آهک) بر طرف می شود و در نتیجه مصرف آن ساده می شود. حدود یک چهارم ازت که در کودهای شیمیایی در انگلستان مصرف می شود نیترات آمونیوم است.

نیترات آمونیوم ماده ای است که رفتار پیچیده ای در آتش سوزی دارد. این جسم به روشنی یک عامل اکسید کننده است و استعداد انفجار آن شدیداً در اثر وجود مواد دارای کربن زیاد است.

موادی مانند نیتروسلولز، سولفور، زغال سنگ، زغال چوب، پارافین، گازوئیل، آرد، سریالها باعث حساسیت نیترات آمونیوم می شوند.

فلز روی، سرعت دهنده (کاتالیست) بسیار مؤثری برای تجزیه این ماده است و مقدار بسیار جزئی پور فلزاتی مانند روی، کادمیوم، مس ، برنج (آلیاژ) نیکل و منیزیم. همچنین ممکن است درجه تجزیه پذیری را کم کرده و به عنوان یک سرعت دهنده واکنش(کاتالیست) عمل کند و خطر انفجار را به وجود آورد.

اسید نیتریک که امکان دارد از طریق تجزیه خود نیترات آمونیوم تولید شود، ممکن است باعث حساسیت این ماده در مقابل حرارت و ضربه های مکانیکی شود. کلریدها هم ممکن است تبدیل به سرعت دهنده واکنش(کاتالیست) جهت تجزیه نیترات آمونیوم شوند. تجزیه نیترات آمونیوم پیچیده است و امکان دارد در اثر عوامل بسیاری باشد مانند آتش سوزی در کیسه های کاغذی یا لامپ برق که توسط کیسه های نیترات آمونیوم احاطه شده باشند:

1- تولید اسید نیتریک و آمونیوم به وسیله حرارت دادن.

NH₄NO₃       NH₃+HNO₃

2- تولید اکسید نیترو در اثر تجزیه حرارت زایی (ایجاد حرارت)

NH₄NO₃          N₂O+2H₂O

تحت بعضی شرایط موازنه حرارت اتفاق می افتد و یک تجزیه مداوم حاصل می شود. اگر جسم (نیترات آمونیوم) در یک جا محبوس باشد و تهویه انجام نگیرد مانند قسمت تحتانی کشتی، فعل و افعال حرارت گیری (فعل و انفعال شماره یک) ممکن است متوقف و درجه حرارت اضافه شود.

وقتی درجه حرارت بالا می رود فعل و انفعال سوم انجام می پذیرد که حرارت زا است. این باعث تولید بخار قهوه ای اکسید ازت(NO₂ ) می شود. نتیجه اضافه شدن درجه حرارت، سرانجام تجزیه انفجاری است.

H₂O 4 + O₂ + N₂ 2          NH₄NO₃ 2

بعضی از مواد که به آنها اشاره شد تسریع کننده (کاتالیزورهای) فعل و انفعال انفجاری هستند. قسمت تحتانی کشتی خصوصاً محل خطرناکی برای محبوس کردن نیترات آمونیوم است که در این قسمت فشار بیشتری به آنها وارد می آید. ظاهر شدن بخار قهوه ای دی اکسید ازت، علامت خطرناکی در رابطه با نیترات آمونیوم است.

1نیترات آمونیوم در آب بسیار محلول است و مقدار زیادی از آن در آب حل می شود. استفاده از بخار آب یا عوامل دوده کننده خطرناک است. گرچه تجزیه نیترات آمونیوم ممکن است با آتش شروع شود، اما تداوم تجزیه شدن آن الزاماً همراه با آتش نیست. تهویه در رابطه با نیترات آمونیوم از اهمیت بسیاری برخوردار است.

2 3 لوزی خطر نیترات آمونیوم  HN4NO3

خواص:

بصورت کریستالهای جامد و یا گرانول بوده و جاذب الرطوبه و قابل حل در آب و متانول واتانول می باشد.

جرم مخصوص آن 725/1 گرم بر سانتیمتر مکعب و نقطه ذوبش 165 درجه سانتیگراد است.

          مواد استفاده:

در کود سازی ساخت حشره کشها، مواد منفجره موادی که در آتش بازیها مصرف می شوند و مواد ضد عفونی کننده بکار می رود.

خطرات آتش سوزی و انفجار

ماده ای است اکسید کننده و قابل اشتعال که در معرض حرارت یا در اثر شوکهای قوی از قبیل شوک حاصل از انفجارات منفجر می گردد.

مواد آلی یا موادی که به آسانی اکسید می شوند حساسیت انفجاری نیترات آمونیوم را افزایش می دهند. نیترات آمونیوم در حرارت 165 درجه سانتی گراد با تجزیه آرام جذب می گردد و نزدیک به 301 درجه سانتیگراد تجزیه آن شدیدتر شده و بخارات قهوه ای روشن یا نارنجی مسی رنگ که دلالت بر تولید گازهای بسیار سمی اکسید نیتروژن است و احتمال تبدیل تجزیه به انفجار را نشان می دهد حاصل می گردد.

امکان اشتعال خود به خود مخلوط آمونیوم نیترات با مواد اکسیده شونده و یا مواد آلی یا پودر فلزات در اثر حرارت حاصل از واکنش وجود دارد.

خطرات بهداشتی:

اکسیدهای ازت( به غیر از N₂O ) که در نتیجه تجزیه نیترات امونیوم حاصل می گردند بسیار سمی می باشند. از دستگاه تنفسی استفاده نمائید.

طریقه اطفاء حریق:

در مراحل اولیه شروع حریق از آب به مقدار فراوان استفاده نمائید.

اگر حجم زیادی از نیترات آمونیوم دچار حریق شود افراد آتش نشان باید سر لوله های آب را بر روی سه پایه های ثابت ببندند و خود از محل حریق فاصله کافی بگیرند.

از آلوده شدن ماده مذکور به روغن، زغال چوب، مواد آلی یا هر ماده قابل اشتعال جلوگیری شود زیرا سبب اشتعال یا انفجار شدیدتر می گردند.

چون در نتیجه احتراق ماده مذکور گازهای سمی تولید می شود، بنابراین باید از دستگاه تنفسی استفاده نمود و در جهت مناسب از نظر وزش باد قرار گرفت.

طریقه نگهداری و حمل و نقل

ماده فوق در ظروف پلاستیکی یا مخازن و بشکه های فلزی و یا بشکه های چوبی یا وسائل نقلیه مخزن دار نگهداری و حمل و نقل می گردد. باید از رسیدن آسیبهای فیزیکی به ظروف و خود مواد جلوگیری گردد.

انبار این مواد باید دارای تهویه مناسب و سیستمهای ثابت اسپرینگلر (آب فشان) اتوماتیک باشند.

نیترات آمونیوم باید دور از کلیه مواد آلی مایعات قابل اشتعال، اسیدها، بازها، کلراتها، سولفورها، زغال چوب، کک، چوب پنبه، خاک اره و پودر فلزات نگهداری گردد.

مجاری و کانالهائی در کف انبار باید وجود داشته باشد تا از جاری شدن نیترات مذاب به محلهای دیگر جلوگیری گردد. سیگار کشیدن در حریم کمتر از 50 متر انبار آن مجاز نمی باشد.

جهت نگهداری مواد شیمیایی از ظروف مقاوم و مناسب استفاده کنید.

بعضی از مواد که خود قابل انفجار نمی باشند ممکن است در حجم زیاد  یا در اثر آلودگی به مواد  دیگر منفجر شوند. یک مثال قابل توجه در مورد دانه های آمونیوم نیترات است که به عنوان کود شیمیایی استفاده می شود، این ماده در حجم زیاد در اثر یک شوک قوی که ممکن است در نتیجه یک انفجار به وجود آمده باشد، منفجر می گردد، و انرژی حاصل از انفجار آن معادل نصف انرژی حاصل از انفجار همان مقدار تی – ان – تی می باشد. گر چه این انفجارات در اثر امواج حامل شوک حاصل می شوند ولی ممکن است در اثر شعله نیز اینگونه انفجارات ایجاد شوند.

در حادثه انفجار قطار نیز به دلیل در هم تنیدگی واگنها و قرار گرفتن یکی از واگنهای حامل نیترات آمونیوم در مجاورت شعله و حرارت موجب شد که نیترات آمونیوم موجود در این واگن تجزیه شده و منفجر گردد.

با انفجار واگن اول در اثر تجزیه، شش واگن دیگر حامل نیترات آمونیوم نیز در اثر شوک حاصل از انفجار واگن اول بلافاصله منفجر می گردند.

هر واگن حامل 57 تن نیترات آمونیوم بوده که اگر این مقدار را در تعداد واگنهای حامل نیترات آمونیوم یعنی عدد ( 7 ) ضرب کنیم عدد حاصل مقدار کل نیترات آمونیوم موجود در این حادثه به دست می آید:

مقدار کل نیترات = تعداد واگنهای حامل نیترات آمونیوم× مقدار نیترات آمونیوم در هر واگن.

نیترات آمونیوم موجود در این حادثه    تن 399 = 7 × 57

همانگونه که ذکر گردید انرژی حاصل از انفجار نیترات آمونیوم نصف انرژی حاصل از انفجار همان مقدار تی – ان – تی می باشد به عبارتی دیگر انرژی حاصل از انفجار مقدار 399 تن نیترات آمونیوم موجود در این انفجار برابر است با انرژی حاصل از انفجار حدود 200 تن تی – ان – تی که مقداری بسیار قابل توجه است.

بعد از انفجار گودالی با قطر حدود 80 متر و عمق 25 متر به وجود آمد و صدای انفجار دهها کیلومتر دورتر نیز شنیده شد، تا شعاع 10 کیلومتری شیشه های ساختمانها ریخت و در مشهد 5/3 ریشتر زلزله ثبت شد و روستای مجاور حادثه کاملاً ویران گشت.

با توجه به اینکه این حادثه یک انفجار بسیار قوی بوده است بنابراین بهتر است مواردی کلی در رابطه با مواد منفجره و رفتار آنها بدانیم:

مواد منفجره:

اداره حمل و نقل امریکا، DOT ماده منفجره را یک ترکیب شیمیایی یا مخلوط و یا وسیله ای می داند که به طور معمول برای انفجار به کار رود، انفجار، آزاد شدن ناگهانی گاز و گرماست. به عبارت دیگر ماده منفجره ، ماده یا وسیله ای است که برای منفجر شدن در موقع مقتضی ساخته شده باشد. پس موادی که منفجر می شوند ولی برای این کار ساخته نشده اند در این تعریف نمی گنجد. مثلاً گاز طبیعی و هوا در صورتی که به نسبت مناسبی مخلوط شده باشند و منبع افروزش مناسبی هم موجود باشد منفجر می شوند.

ولی گاز طبیعی توسط یک شبکه لوله کشی به منازل منتقل می شود، تا به عنوان سوخت مصرف گردد، نه برای انفجار، بنابراین گرچه گاز طبیعی در شرایط مناسب منفجر می شود، نیترات آمونیوم، پراکسیدهای طبیعی ، تکپارها، تمام گازهای قابل اشتعال، بخار مایعات قابل احتراق، غبار زغال و آرد و پودرهای آلی مثالهایی از این مواد هستند. این مواد واقعاً منفجر می شوند ولی هیچ کدام به عنوان ماده منفجره طبقه بندی نشده اند.

در اینجا انفجارهای مختلف را دسته بندی کرده ، در مورد مواد منفجره بحث می کنیم، زیرا مواد زیادی وجود دارند که منفجره نیستند ولی منفجر می شوند. در این صورت می توانیم تعریف بهتری از مواد منفجره ارائه دهیم.

انواع انفجار:

انفجار عبارت است از آزاد شدن ناگهانی و شدید انرژی مکانیکی، شیمیایی یا هسته ای از یک ناحیه بسته. تعریف تخصصی تر انفجار به این صورت است : تبدیل سریع فیزیکی یا شیمیایی یک سیستم به کار مکانیکی که با تغییر انرژی پتانسیل همراه است. یک تعریف دیگر این است: انفجار، یک صدای بسیار بلند است که به همراه آن همه چیز به اطراف پرتاب می شود. ولی تعریف انفجار، به هر صورتی که باشد مهم نیست، مهم آثار انفجار است. در هر انفجاری یک صدای بزرگ و یک اغتشاش فیزیکی یا تخریب محیط اطراف وجود دارد. انرژی آزاد شده در اثر انفجار معمولاً خطر جانی و مالی دارد، مخصوصاً وقتی انفجار تصادفی و غیر عمد باشد. البته در جنگ و فعالیتهای جنایی، انفجار اساساً برای مرگ و تخریب ایجاد می شود.

چهار نوع انفجار وجود دارد:

1- رهایش فشاری

2- اکسایش سریع

3- فرار بسپارش

4- تجزیه مولکولی

رهایش فشاری:

رهایش فشاری نوع معمول انفجار مخازن و ظروف است و تنها در مواردی با انفجارهای دیگر همراه می باشد. انفجار رهایش فشاری در واقع یک عمل مکانیکی است و به خاطر افزایش فشار درون یک مخزن به مقداری بالاتر از حد قابل تحمل آن مخزن بروز می کند. یک نمونه متداول از این انفجار، ترکیدن دیگهای بخار و دیگر سیستمهای حاوی آب جوش است که در اثر افزایش بیش از حد حرارت یا عمل نکردن شیر اطمینان اتفاق می افتد.

ضعیف شدن جدار مخزن در اثر خوردگی، خستگی ناشی از حرارت بیش از حد و آسیبهای فیزیکی هم می تواند در این ترکیدن مؤثر باشد. یکی از مخربترین انفجارها BLEVE است، این انفجار در واقع دو نوع انفجار است. اولی یک انفجار رهایش فشاری است که در اثر بالا رفتن فشار داخلی یک مخزن در اثر اعمال انرژی یا برخورد شعله ایجاد می شود. انفجار دوم یک اکسایش سریع است که در اثر اشتعال گازهایی که انفجار اولی ایجاد می کند به وجود می آید. پس به یاد داشته باشید که BLEVE تنها یک انفجار رهایش فشاری نیست، بلکه با اکسایش سریع گازهای قابل اشتعال ناشی از انفجار رهایش فشاری نیز همراه است.

اکسایش سریع:

در بالا نمونه ای از انفجار اکسایش را دیدیم. اصول عملکرد همانند دیگر فرآیندهای احتراق است. هر گاه سوخت و اکسید کننده ( مثلاً اکسیژن هوا) و انرژی مناسب در کنار هم قرار گیرند، آتش در خواهد گرفت. در این حالت گازها، بخارها و غبار مایعات قابل اشتعال به خوبی با هوا مخلوط می شوند.

اگر در این حالت منبع افروزش مناسبی به این مخلوط نزدیک شود، حاصل یک احتراق آنی یا انفجار خواهد بود.

فرار بسپارش:

در انفجار فرار بسپارش، انرژی یک واکنش شیمیایی است که به طور ناگهانی آزاد می شود، این واکنش شیمیایی اکسایش نیست. در این حالت نیز مقدار زیادی انرژی به طور ناگهانی آزاد می شود ولی این انرژی از اکسایش ناشی نمی شود. به یاد دارید که تکپارها (مواد ناپایداری که با بسپارش آنها بسپار ایجاد می شوند) مولکولهای کوچک و ناپایداری هستند زیرا پیوند دو گانه دارند. اگر به این مواد حرارت یا فشار اعمال شود و این مواد در محلی نباشد که واکنش تحت کنترل صورت گیرد، پیوندهای دو گانه مولکولهای به یکباره شکسته می شود. انرژی آزاد شده انفجار کلاسیک فرار بسپارش نامیده
 می شود.

با افزایش فشار ناشی از این فرآیند مخزن نیز می ترکد، انرژی ایجاد شده برای تبخیر و به آتش کشیدن تکپارهای باقیمانده کافی است. بنابراین انفجار دیگری رخ می دهد که شبیه انفجار BLEVE است. این انفجار به هر چه شبیه باشد، حاصل آن خسارات مالی است و می تواند تمام افراد واقع در منطقه خطر را بکشد. انفجار فرار بسپارش در مورد تکپارها رخ می دهد.

انفجار فرار بسپارش هنگامی رخ می دهد که حرارت و فشار اعمال شده بر بازدارنده هایی که برای جلوگیری از این انفجار به تکپارها افزوده می شود، غلبه کند. به یاد داشته باشید که اگر بازدارنده همچنان در تکپار وجود داشته باشد، تکپار که معمولاً یک مایع قابل اشتعال است باز در معرض BLEVE قرار دارد. هر نوع انفجاری رخ می دهد، حاصل خسارات مالی و جانی خواهد بود. فرآیند فرار بسپارش هر مدتی که زمان ببرد وجود دارد، هر چند که ممکن است یک انفجار رهایش فشاری در اثر انرژی آزاد شده از فرار بسپارش رخ دهد و پس از آن هم یک انفجار اکسایش سریع بروز کند ولی بدانید که انفجار فرار بسپارش هم وجود دارد.

تجزیه مولکولی:

موادی وجود دارند که به جای سوختن مولکولهایشان به یکباره تجزیه شده، مقدار زیادی انرژی آزاد می کنند. این فرآیند انفجار تجزیه مولکولی نام دارد. استیلن نمونه ای از موادی است که به عنوان ماده منفجره ساخته نشده ولی به این ترتیب عمل می کند. وجود یک پیوند سه گانه در مولکول استیلن آن را به مولکولی بسیار ناپایدار تبدیل می کند. وقتی استیلن به صورت کنترل شده می سوزد، مقدار زیادی انرژی آزاد می شود به طوری که شعله بسیار داغ آن هر فلزی را ذوب می کند. ولی اگر استیلن تحت فشار بوده و به آن ضربه وارد شود، کل انرژی به صورت تجزیه آنی مولکولها آزاد می شود و در اثر انفجار آن ترکشهایی از محتوی استیلن جدا می شود. تمام مواردی که مولکولهایشان به طور آنی تجزیه می شوند مواد منفجره مؤثری هستند و در اکثر موارد بسیار خطرناک اند. انفجار نیتروگلیسیرین از همین نوع انفجار است.

انواع دیگر انفجار:

1- شکافت هسته ای( فیسیون)

شکافت هسته ای در انفجار سلاحهای اتمی رخ می دهد. شکافت هسته ای از تقسیم هسته یک اتم در اثر بمباران نوترونی هسته رخ می دهد، نوترونهای آزاد شده از شکافت هسته به نوبه خود هسته دیگری را بمباران می کند. شکافت هسته ای رخ نمی دهد مگر این که مقدار قابل شکافت از یک مقدار حداقل بیشتر باشد. این مقدار حداقل مقداری است که برای ادامه زنجیروار واکنش لازم است. در اثر شکافت هسته مقدار زیادی انرژی آزاد می شود. اگر واکنش تحت شرایط کنترل شده انجام شود، یعنی نوترونها تا حدی در راکتور جذب شوند، می توان از انرژی آزاد شده برای گرم کردن آب و تولید برق استفاده کرد. تابش گاما یک محصول جنبی شکافت هسته ای است.

بمب اتمی نمونه ای از انفجار شکافت هسته ای است. اگر در یک راکتور عیبی بروز کند و مقدار ماده از حداقل لازم بگذرد در آنجا هم انفجار رخ می دهد.

2- همجوشی هسته ای (فوزیون):

در همجوشی هسته ای هسته اتمهای سبک( مثلاً ایزوتوپهای هیدروژن، دوتریم و تریتیوم) با هم ترکیب شده هلیم به وجود می آید. این واکنش در انفجار بمب هیدروژنی، که یک همجوشی کنترل نشده است، رخ می دهد. انرژی آزاد شده از واکنش همجوشی بسیار بیشتر از انرژی آزاد شده از واکنش شکافت است. شکل کنترل شده واکنش همجوشی بسیار تمیز است زیرا مقدار زیادی پرتو رادیواکتیو تولید نمی شود. دانشمندان کوشش بسیاری می کنند که یک نیروگاه هسته ای بسازند و در آن به جای انرژی شکافت هسته ای از انرژی همجوشی استفاده کنند، زیرا هم انرژی بیشتری تولید می شود و هم زباله اتمی ندارد. واکنشی که دائماً در سطح خورشید انجام می شود، و انرژی زمین را تامین می کند، نیز همجوشی هسته ای است.

انواع مواد منفجره:

انفجار رهایش فشاری یک عمل مکانیکی است. فرار بسپارش در مورد مواد خطرناکی که منفجره نیستند رخ می دهد و شکافت و همجوشی هسته ای در جنگ به کار می رود. باید مراقب مواد منفجره ای باشیم که به صورت اکسایش سریع و تجزیه مولکولی عمل می کنند. در مورد مواد منفجره نظامی صحبتی نمی کنیم. زیرا در حمل و نقل آنها حوادث عمده ای رخ نمی دهد. البته به طور عبوری آنها را هم ذکر می کنیم ولی عمده وقت خود را صرف مواد شیمیایی تجاری می کنیم، البته این مواد شیمیایی در ساختن مواد منفجره نظامی هم به کار می رود.

مواد منفجره قوی:

ماده منفجره قوی یک ترکیب یا مخلوط شیمیایی، معمولاً حاوی نیتروژن است که در اثر ضربه یا گرما منفجر می شود. این ماده می تواند قابل احتراق باشد یا نباشد، ولی شاید تا حدی نسبت به گرما و ضربه غیر حساس باشد، هر چند همین دو باعث انفجار آن می شوند. تفاوت مواد منفجره قوی و ضعیف در روش انفجار آنهاست، مواد منفجره ضعیف معمولاً با سرعت زیاد می سوزند. دو نوع انفجار داریم، انفجاری که با سرعت کمتر از سرعت صوت و معمولاً به صورت موج گرمایی منتشر می شود و انفجاری که با سرعت مافوق صوت و به صورت امواج ضربه ای منتشر می شود. بعضی از متخصصین انفجار نوع اول را تنها نوع احتراق سریع می دانند و می گویند اگر در فرآیندی موج ضربه ای وجود نداشته باشد آن فرآیند انفجار نیست.

مواد منفجره قوی معمولاً بر حسب میزان حساسیت تقسیم بندی می شوند. انواع مواد منفجره عبارتند از: خرج اصلی، ماده منفجره اولیه، ماده منفجره ثانویه.

1- خرج اصلی: علت گذاشتن این نام بر روی این مواد این است که کار اصلی اکثر سلاحها توسط این مواد انجام می شود. خرج اصلی معمولاً یک ماده منفجره قوی است که به گرما و ضربه نسبتاً حساس نیست. این مواد منفجره از لحاظ قدرت خرد کنندگی قویترین مواد منفجره هستند. ولی آنها آن قدر نسبت به گرما و ضربه غیر حساس اند که برای منفجر کردنشان باید ماده منفجره دیگر به کار برده شود.

معروف ترین ماده منفجره قوی 2، 4، 6- تری نیتروتولوئن یا TNT است. TNT به صورت بلوری زرد رنگ و سمی است که از طریق بوییدن، خوردن و جذب پوستی مسمومیت ایجاد می کند. TNT قابل اشتعال است و تنها در صورتی منفجر می شود که ضربه شدیدی به آن وارد شود و یا دمای آن به C 232⁰ برسد، در بشکه های چوبی یا پاکتهای کاغذی حمل می شود، جابجا کردن آن ساده است و برای انفجار آن آغازگر قوی لازم است. نام دیگر TNT متیل تری نیتروبنزن است.

یک ماده منفجره قوی دیگر که با TNT رابطه نزدیک دارد اسید پیکریک است. این هم بلوری زرد رنگ است که از طریق جذب پوستی مسمومیت ایجاد می کند. در بطریهای یک و پوندی، جعبه های 25 پوندی، چلیک های 100 پوندی و بشکه های 300 پوندی حمل و نقل می شود. نامهای دیگر اسید پیکریک، اسید پیکرو نیتریک ، تری نیتروفنل، اسید نیتروکسانتیک، اسید کربازوئیک و فنل تری نتیرات است.

آمونیوم پیکرات یک ماده منفجره قوی دیگر است. این ماده نیز به صورت بلور زرد رنگ است. تنها در صورت خشک بودن خطر دارد ولی اگر نم داشته باشد قابل اشتعال است. آمونیوم پیکرات ماده منفجره ای است که در گلوله های ضد زره پوش به کار می رود. آمونیوم پیکرات در مهمات سازی کاربرد زیادی دارد.

یکی از معروف ترین مواد منفجره نیتروگلیسیرین ، یک مایع چسبناک و زرد رنگ است. نیتروگلیسیرین خالص خطر زیادی ندارد. ولی اگر ناخالصی به آن اضافه شده یا گرم شود به ضربه شدیداً حساس می شود، و احتمالاً اثرات این حساسیت را در فیلمها دیده اید. از طریق بوییدن، خوردن و جذب پوستی مسمومیت ایجاد می کند. به خاطر خطر حساس شدنش به ضربه به ندرت به تنهایی مورد استفاده قرار می گیرد. با مخلوط کردن نیتروگلیسیرین و یک ماده بی اثر حساسیت آن کم می شود و به سادگی می توان آن را جابجا کرد. این شکل نیتروگلیسیرین را دینامیت می نامند. نام دیگر آن گلیسرول تری نیترات است.

دینامیت در سال 1888 توسط محقق سوئدی آلفرد نوبل به عنوان راه بی خطر جابجا کردن نیتروگلیسیرین اختراع شد. او نیتروگلیسیرین را با خاک دیاتومه مخلوط کرد و دید که مخلوط حاصل را می توان بدون خطر جابجا کرد. او همچنین دید که با پیچیدن دینامیت در کاغذ مومی می توان مقادیر خاصی از آن را برای آزمایش قدرت تخریب به کار برد. ولی اختراع نوبل در کاربردهای نظامی مورد استفاده قرار گرفت و نوبل که از این موضوع احساس تقصیر می کرد پشیمان شد و جوایزی در نظر گرفت که سالانه به دانشمندان بزرگ رشته های خاصی اهداء شود، جایزه صلح نوبل هم در همین راستا ایجاد شد.

امروزه هنوز در ساختن دینامیت از نیتروگلیسیرین استفاده می شود ولی کاربرد این نوع دینامیت ها رو به کاهش است. امروزه برای استفاده از نیتروگلیسیرین آن را با یک ماده سوختنی، خمیر چوب و کلسیم کربنات مخلوط می کنند.

دیگر مواد منفجره قوی که نسبتاً پایدار هستند ترکیب B ، HBX ، EDNA (اتیلن دی نیترامین) ژلاتین دینامیت و مواد منفجره پلاستیکی 3- C و 4- C است.

2- مواد منفجره اولیه(چاشنی):

مواد منفجره اولیه مواد منفجره قوی ای هستند که نسبت به حرارت و ضربه بسیار حساس اند. به همین دلیل از خطرناکترین مواد منفجره قوی محسوب می شوند. به خاطر همین حساسیت زیاد، به عنوان خرج اصلی قابل استفاده نیستند، ولی برای آغاز کردن مواد منفجره قوی به کار می روند. از این گذشته قدرت خرد کنندگی( تخریب) ندارند ولی قدرتشان برای منفجر کردن خرج اصلی کافی است. این مواد را آغاز گر هم می نامند. مواد اصلی این گروه فولمینات جیوه، فولمینات نقره و آزید سرب است.

3- مواد منفجره ثانویه(خرج میانی):آنها مواد منفجره قوی ای هستند که نسبت به چاشنی ها حساسیت کمتری نسبت به دما و ضربه دارند ولی حساسیتشان از خرج اصلی بیشتر است. قدرت تخریبی آنها نیز از چاشنی ها بیشتر و از خرج اصلی کمتر است. خرج میانی در موقعی به کار می رود که قدرت چاشنی( آغازگر) برای منفجر کردن خرج اصلی کافی نیست. نمی توانید تنها مقدار چاشنی را زیاد کنید زیرا ممکن است انفجار آنها تنها به پراکندگی خرج اصلی منجر شود نه به انفجار آن، خرج میانی برای همین گذاشته می شود تا منفجر شده و خرج اصلی را منفجر کند. به خاطر این که خرج میانی قدرت انفجار چاشنی را تقویت می کند، تقویت کننده یا بوستر هم نامیده می شود. وقتی خرج اصلی ، خرج میانی و چاشنی طوری ردیف شوند که اول چاشنی منفجر شده و خرج میانی را منفجر کند و آن هم به نوبه خود خرج اصلی را منفجر کند( البته تمام آنها در عرض چند میلی ثانیه رخ می دهد) رشته حاصل را زنجیر مهمات می نامند. از خرجهای میانی می توان RDX (سیلکوتری متیلن نیترامین) تتریل(تری نیتروفنیل متیل تیترامین) استیفنات سرب( تری نیترو رزور سینات سرب) و RETN (پنتا اریتریتول تترانیترات) را برشمرد.

مواظب باشید که عبارات نسبتاً کم حساس یا کم قدرت تر شما را به این اشتباه نیندازد که چاشنی ها و خرجهای میانی قوی نیستند. برای کشتن یک نفر مقدار زیادی از این مواد لازم نیست. در واقع یک کپسول انفجاری از این مواد می تواند نصف یک مداد قطر و تنها 5 تا 6 سانتی متر طول داشته باشد، ولی اگر در دست کسی منفجر شود ، باعث قطع شدن آن می شود. آنچه مواد منفجره قوی یا ضعیف را از هم متمایز می کند سرعت واکنش آنهاست. موج انفجار هر دو می تواند باعث مرگ شود، و اگر موج کاری انجام نداد ترکشها و تخریب ساختمان می تواند مرگ آفرین باشد.

مواد منفجره ضعیف:

مواد منفجره ضعیف آنهایی هستند که در واقع به شدت می سوزند و منفجر نمی شوند مگر این که در محفظه بسته ای قرار داشته باشند. مواد منفجره ضعیف را پیشران می نامند. زیرا کار اصلی آنها همین است. اگر احتراق خیلی سریع در محفظه بسته ای رخ دهد به انفجار تبدیل می شود. لغت مواد منفجره ضعیف به معنی مواد کم خطر نیست. در واقع به خاطر وجود یک ماده منفجره ضعیف خاص می توان مواد منفجره ضعیف را خطرناکتر از مواد منفجره قوی دانست. سه ماده منفجره ضعیف اساسی وجود دارد: باروت سیاه، باروت بدون دود و کوردیت. از این میان باروت سیاه به خاطر حساسیت زیاد به گرما، ضربه و هر گونه انرژی دیگر بسیار خطرناک است.

1- باروت سیاه

باروت سیاه یکی از قدیمی ترین مواد منفجره و از لحاظ ساخت ساده ترین آنهاست. مواد لازم برای ساختن آن آن قدر معمولی و قابل دسترس است که ما به خاطر ترس از این که مبادا خواننده بخواهد خود به آزمایش بپردازد آنها را ذکر نمی کنیم. نسبت مواد اولیه هم خیلی مهم نیست، چون این نسبت ها تنها میزان حساسیت باروت را تعیین می کند و در هر صورت این حساسیت بالا خواهد بود. به علت در دسترس بودن و سهولت ساخت باروت، این ماده منفجره توسط خلاف کارها بسیار مورد استفاده قرار می گیرد. ولی به علت حساسیت زیاد آن بسیاری از خلاف کارها توسط آن معمولاً در حین ساخت کشته شده اند. حساسیت باروت سیاه آن قدر زیاد است که گفته می شود اصطکاک حاصل از نشستن یک مگس بر روی آن برای منفجر کردنش کافی است. درست یا نادرست بودن این مطلب چندان اهمیت ندارد، زیرا حساسیت آن قدر بالاست که با ریختن آن از یک ظرف به داخل ظرف دیگر مسلماً آتش می گیرد. لازم به گفتن نیست که ساییدن باروت برای خوب مخلوط شدن مواد اولیه آن به یک انفجار می انجامد، بدبختانه باروت یک بازیچه نیست، بسیاری از افراد غیر خلافکار که نه می خواستند به خود صدمه بزنند و نه به دیگران در حین ساختن باروت آسیب دیده اند. سعی نکنید که باروت بسازید.

2- باورت بی دود

باروت بی دود ماده منفجره ضعیفی است که به جای باورت سیاه به عنوان پیشران در گلوله ها به کار می رود. البته ساختن باروت بی دود به خاطر داشتن یک باورت کم خطرتر نبوده است، بلکه برای از میان بردن دود حاصل از شلیک بوده است، زیرا این دود محل شلیک را لو می داد و دشمن می توانست به طرف او شلیک کند. ولی با این حال باروت بی دود خیلی کم خطرتر از باروت  سیاه خانگی است. پس باید نتیجه بگیریم که باورت سیاه ساخته شده در کارخانه مهمات سازی کم خطرتر از باروت ساه ساخته شده توسط اشخاص عادی است. باورت بی دود با استفاده از باروت پنبه (نیتروسلولز) و نیتروگلیسیرین ساخته می شود.

3- کوردیت

کوردیت نوع باروت بی دود است که از نیترو سلولز و نیتروگلیسیرین ساخته می شود ولی ماده دیگری هم دارد که باعث غلیظ شدن آن و پایدارتر شدن آن می شود. سپس لوله شده به شکل نخ در می آید و به عنوان پیشران گلوله های توپ به کار می رود.

مواد منفجره دیگر:

مواد منفجره تجاری زیادی برای کارهای مختلف ساخته می شود. آنها معمولاً ترکیبهای آلی شامل گروههای عاملی آزید، برمات، کلرات، یدات، نیتریت، نیترات، پرکلرات و پیکرات هستند. این ترکیبها کووالانسی هستند نه یونی ، به استثنای ترکیبات آمونیاک و یکی دو ترکیب سرب و نقره.

مواظب ترکیبهای الی که در اسم آنها میتل- اتیل- فنیل- و غیره و یکی از گروههای عاملی فوق وجود دارد باشید. باید با این مواد مانند یک ماده منفجره رفتار کنید مگر این که خلافش ثابت شود. وجود نام نیترو در اسم ماده هم می تواند هشدار دهنده باشد. تمام ترکیبهای آلی نیترو به غیر از چند تایی منفجره اند.

همچنین باید از نامهای تجاری و ژنریک و علائم اختصاری نیز آگاه باشید. مواد منفجره جدیدی با نیترات آمونیوم و پودر آلومینیم ساخته می شود در مواد منفجره دیگر از اکسیژن مایع استفاده می شود، بعضی مواد آلی در اکسیژن مایع حل می شوند تا خمیر منفجره ای برای استفاده در محل ساخته شود. برای داشتن اطلاعات جدید راجع به مواد منفجره و طرز ساختن آنها ترتیبی بدهید که یک متخصص ساخت مواد منفجره هر سال یکبار در مورد شناخت مواد منفجره به شما درس بدهد و یادتان دهد که در مورد حوادث مربوط به آنها باید چه کار کنید.

عوامل انفجاری:

عامل انفجاری ماده ای است که برای انفجار ساخته شده ولی تحت عنوان ماده منفجره طبقه بندی نشده است. آنها برای این ساخته می شوند که قدرت کافی برای ترکاندن یا سست کردن چیزی را داشته باشند ولی حساسیت بسیار کمی داشته باشند، به نحوی که تنها با کپسول انفجاری بتوان آنها را منفجر کرد. اکثر عوامل انفجاری ترکیب مشابهی دارند، نیترات آمونیوم به اضافه یک سوخت مایع (معمولاً سوختهای نفتی) برای این که ماده عامل انفجاری به حساب  آید نباید در آن از هیچ ماده ای که به عنوان ماده منفجره طبقه بندی شده استفاده شود.

اکثر عوامل انفجاری با کامیون حمل می شوند ولی بسیاری نیز در محل مصرف تولید می شوند. باروت کوب (کسی که عوامل انفجاری را مخلوط کرده به کار می برد) باید با تمام قوانین ایمنی آشنا باشد تا باعث تکه تکه شدن خود و دیگران نشود.

در اینجا ذکر یک هشدار راجع به ماده اولیه عوامل انفجاری یعنی نیترات آمونیوم ضروری است. نیترات آمونیوم در اصل به عنوان کود تولید می شود. پس نیترات آمونیوم بیشتر مصرف کشاورزی دارد نه مهمات سازی. ولی این بدان معنی نیست که نیترات آمونیوم مورد استفاده کشاورزان، منفجر نمی شود. همیشه وقتی نیترات آمونیوم ضربه بخورد یا بسوزد منفجر نمی شود حتی اگر ناخالصی داشته باشد، ولی منفجر میشود چه موقعی؟ هیچ کس نمی داند دقیقاً چه موقعی. آیا شما می خواهید بار دیگر که با یک وضعیت اضطراری مربوط به نیترات آمونیم روبرو می شوید بجان خود شرط ببندید که انفجاری در کار نخواهد بود؟

تعاریف دیگر:

طبقه بندیهای بسیاری برای مواد منفجره وجود دارد، و فرآیندهای دیگری هم هست که باید نسبت به آنها هشیار باشید. ما تنها طبقه بندی اداره حمل و نقل امریکا را ذکر می کنیم ولی ابتدا باید با تعاریف زیر آشنا شوید تا معنی جملات زیر را بفهمید.

1- ماده منفجره ممنوع، ماده ای است که نباید با وسایل حمل و نقل متداول حمل شود. این مواد را باید یا خود سازنده با وسیله خودش حمل کند یا شرکتهای متخصص مواد منفجره ای که ماده دیگری حمل نمی کنند.

2- ماده منفجره قابل قبول را می توان با وسایل متداول حمل کرد.

3- انفجار همدوست وقتی رخ می دهد که ماده ای در اثر موج ضربه ای یک انفجار دیگر منفجر شود.

4- ماده منفجره مجاز ، ماده ای است که می توان آن را در معادن زیر زمینی به کار برد به شرطی که گرمای ناشی از آن گازها و بخارهای قابل اشتعال موجود در معدن را به آتش نکشد.

5-انبار مهمات محل خاصی برای ذخیره سازی مواد منفجره است.

طبقه بندی DOT

مواد منفجره رده A مواد منفجره ای بسیار خطرناک اند. این مواد عبارتند از:

نوع 1- جامدهایی که با تماس آتش به سرعت بسیار زیاد آتش می گیرند، ولی کپسول انفجاری شماره 8 نمی تواند آنها را منفجر کند مثال باروت سیاه

نوع 2- جامدهایی شامل مواد منفجره مایع که می توانند در حالت غیر محبوس با کپسول انفجاری شماره 8 منفجر شوند. مثال: دینامیت ساخته شده با نیتروگلیسیرین.

نوع 3- جامدهای بدون مواد منفجره مایع که در حالت غیر محبوس با کپسول انفجاری شماره 8 منفجر می شوند. مثال: آماتول، اسید پیکریک، تتریل و TNT

نوع 4- جامدهایی که در حالت غیر محبوس می توانند توسط جرقه یا شعله منفجر شوند. مثال: فولمینات جیوه و آزید سرب.

نوع 5- نیتروگلیسیرین غیر حساس شده.

نوع 6- مایعاتی که در صورت افتادن یک وزنه 4 کیلوگرمی از فاصله ای کمتر از 25 سانتی متر در آنها منفجر می شوند. مثال: نیتروگلیسیرین.

نوع 7- کپسولهای انفجاری که کل مواد منفجره هر کدام از 150 گرین بیشتر نباشد.

نوع 8- جامدها و مایعات ذکر نشده در بالا مثال: خرجهای گود تجاری.

نوع 9- بعضی مواد منفجره و پیشران مثل باروت سیاه

مواد منفجره رده B آنهایی هستند که به طور کلی با احتراق خیلی سریع عمل می کنند و بعضی ابزارهای انفجاری مانند وسایل آتشبازی را شامل می شوند.

مواد منفجره رده C بعضی مواد منفجره رده A و B هستند که در کمیتهای محدود، بسته بندی شده اند و همین طور بعضی از موادی که در آتش بازیها به کار می روند.

وضعیتهای اضطراری مربوط به مواد منفجره

بدون توجه به گزاره های مربوط به ایمنی نسبی یا عدم حساسیت به گرما و ضربه، یا ماده منفجره ضعیف اگر ماده ای در معرض حرارت است، قبلاً ضربه دیده یا ناخالصی داشته باشد، باید انتظار هر چیزی را داشت. بسیاری از مواد منفجره قابل اشتعال اند و در حین سوختن در معرض حرارت زیادی قرار دارند این وضعیت می تواند باعث انفجار قسمت شعله ور نشده ماده منفجره شود، حتی اگر ماده از نوع باشد که منفجر نمی شود بلکه به سرعت می سوزد. به عبارت دیگر در حوادث مربوط به مواد منفجره باید در نظر بگیرید که با ماده خطرناکی سرو کار دارید که می تواند در یک  لحظه جان شما را بستاند.

در آتش سوزی اولین کاری که باید انجام شود تشخیص نوع ماده منفجره است. اگر آتش در محموله بار یا انبار باشد نباید با ان وارد مبارزه شوید مگر این که بتوانید این کار را از پشت دیوارهای ضد انفجار انجام دهید.

به یاد داشته باشید که باید خود و دیگران را از انفجاری که مطمئناً روی می دهد حفظ کنید، همچنین باید مراقب ترکشها و تخریب ناشی از انفجار و آتش سوزیهایی که در اثر این انفجار ممکن است شروع شود نیز باشید.

اگر آتش در حال نزدیک شدن به محل انبار یا محموله باشد مثلاً تایر آتش گرفته باشد آخرین سعی خود را بکنید که آتش به محل حفاظت شده نرسد، برای این کار تا آنجا که می توانید از فاصله دور بر روی آتش مواد را بپاشید. به مواد منفجره نزدیک نشوید زیرا ممکن است گرمای آتش مواد را حساس کرده باشد. به محض این که فهمیدید که در محل حادثه مواد منفجره ای وجود دارد کمک بطلبید با سازنده و شرکت حمل و نقل تماس بگیرید و به آنها خبر دهید چه اتفاقی افتاده است. قبل از تصمیم گیری به پیشنهادهای آنها توجه کنید از همه بالاتر تمام افراد را از محل دور کنید. حفاظت از اموال باید بعد از حفاظت از مردم، و از جمله آتش نشانها در نظر گرفته شود. هر گاه توانستید حادثه ای مربوط به مواد منفجره را به سرانجام مطلوبی برسانید یا بسیار خوش اقبال بوده اید یا بسیار محتاط. به حرف افرادی که در محل حادثه اموالی دارند و می خواهند با به خطر انداختن جان خود یا دیگران اموالشان را حفظ کنند گوش ندهید.

مواد منفجره دیگر:

مواد بسیاری بر حسب عملکردشان ، توسط اداره حمل و نقل دسته بندی شده اند. در جدول 1 ضمائم بعضی از این مواد و وسائل جدا فهرست شده اند.

واژه نامه:

آغازگر: یک ماده منفجره حساس که برای منفجر کردن یک ماده منفجره دیگر به کار می رود.

انفجار: آزاد شدن ناگهانی و شدید انرژی مکانیکی ، شیمیایی، یا هسته ای از یک ناحیه بسته. انفجار توسط یک موج حرارتی با سرعت مادون صوت منتشر می شود.

چاشنی: ماده منفجره قوی که نسبت به حرارت و ضربه حساس است.

خرج اصلی: ماده منفجره قوی که بیشترین تخریب را در محیط ایجاد می کند.

خرج میانی: ماده منفجره قوی که نسبت به دما و ضربه حساسیت کمتری از چاشنی ها دارد ، ولی حساسیتش از خرج اصلی بیشتر است.

زنجیر مهمات: انفجار پشت سر هم چاشنی، خرج میانی و خرج اصلی

ماده منفجره اصلی: به خرج اصلی مراجعه کنید.

ماده منفجره اولیه: به چاشنی و آغازگر مراجعه کنید

ماده منفجره قوی: ماده ای که نسبت به ضربه و گرما تقریباً غیر حساس است به مواد منفجره اولیه، میانی و اصلی تقسیم می شود.

ماده منفجره مجازک ماده منفجره قوی که می توان آن را در معادن به کار برد

ماده منفجره ممنوع: ماده منفجره ای که نمی توان آن را در معادن به کار برد.

آماری از خسارات و تلفات حادثه انفجار قطار

1- تخریب کامل روستای دهنو هاشم آباد با جمعیتی حدود 90 خانوار

2- تا شعاع 10 کیلومتر تخریب منازل مسکونی و تأسیسات بین 30 تا 70 درصد

3- کشته شدن حدود 320 نفر از اهالی بومی منطقه و آتش نشانان و مسئولین ادارات و نهادها

4- زخمی شدن حدود 460 نفر

5- حجم خسارت کلی بالغ بر 220 میلیارد ریال

آثار جانبی حادثه:

در افراد بومی منطقه 90 خانواده سرپرست خود را از دست دادند

10 خانواده فقط مادر خود را از دست دادند.

9 خانواده هم پدر و هم مادر خود را از دست دادند

22 خانواده بین 1 تا 3 فرزند خود را از دست دادند

205 نفر از افراد زیر 18 سال یکی از والدین خود را از دست دادند

اعضای 10 خانواده به طور کلی فوت شده اند

به غیر از تألمات شدید روحی افراد حادثه دیده یأس و ناامیدی و بی اعتمادی از آثار این حادثه بشمار می رود.

ضمائم :

جدول 1 مواد منفجره دیگر:

مواد منفجره رده A مهمات ، مواد شیمیایی ، مواد منفجره، یا مواد سمی A مهمات، مواد شیمیایی، مواد منفجره، یا مواد سمی B مهمات، مواد شیمیایی ، مواد منفجره، یا مواد تحریک کننده مهمات توپ با پرتابه انفجاری مهمات توپ با پرتابه گازی مهمات توپ با پرتابه منور مهمات توپ با پرتابه آتشزا مهمات توپ با پرتابه دودزا مهمات توپ با پرتابه گاز اشک آور مهمات سلاحهای کوچک با پرتابه انفجاری مهمات سلاحهای کوچک با پرتابه آتشزا خرج میانجی خرج تلاشی Chrged oil well jet perforation gun (با مواد منفجره بیش از 20% ) خرجهای گود تجاری فیوز انفجاری، با مواد منفجره رده A چاشنی انفجاری، مواد منفجره رده A خرج میانجی ، مواد منفجره رده A بمب انفجاری مین انفجاری پرتابه انفجاری اژدر انفجاری فیوز انفجاری فیوز رادیواکتیو نارنجک دستی یا تفنگی مواد منفجره قوی ، مایع مشتعل کننده جت مواد منفجره آغازگر واحد جلو برنده جت مواد منفجره ضعیف Jet thrust unit (jato) خرج پرتاب انفجاری مهمات راکت بامرمی انفجاری مهمات راکت بامرمی گازی مهمات راکت بامرمی منور مهمات راکت بامرمی اتشزا مهمات راکت بامرمی دود زا Rocket motor خرج پرتاب انفجاری مهمات راکت بامرمی انفجاری مهمات راکت بامرمی گازی مهمات راکت بامرمی منور مهمات راکت بامرمی آتشزا مهمات راکت بامرمی دود زا Rocket motor مهمات خرج گود خرج یدکی ، انفجاری مواد منفجره رده B مهمات توپ با گلوله خالی مهمات توپ با گلوله بی اثر مهمات توپ بدون گلوله مهمات توپ با گلوله توپر مهمات توپ با گلوله اشک آور وسائل آتش بازی، خاص نارنجک بدون خرج منفجره (با مواد آتش زا) Ignitor, jet thrust Ignitor, rocket motor Jet thrust unit (jato) خرج پرتاب در آب (باروت بی دود) خرج پرتاب در آب، ناپایدار، فاسد خرج پرتاب منفجره ، مایع خرج پرتاب منفجره ، جامد خرج راکت با گلوله خالی مهمات راکت با گلوله پر شده از مواد بی اثر مهمات راکت با گلوله توپر Rocket engine liquid Rovkt motor Starter cartridge مواد منفجره رده C فشنگ مسلح کننده روشن کننده با باروت سیاه چاشنی توپ پوکه فشنگ، خالی ف با روشن کننده باروت سیاه Cartridge , case, empty, primed فشنگ مشقی Charged oil well jet perforating gun cigarette lose ( با مواد منفجره کمتر از 20%) فیوز مرکب مسلح کننده مرکب Cordeau detonant fuse روشن کننده تاخیر دار الکتریکی فیوز انفجاری، مواد منفجره رده c چاشنی های انفجاری، مواد منفجره رده c چاشنی الکتریکی خرج راکتهای دریایی Empty cartridge bag Explosive auto alarm Explosive cable cutter Explosive power device اشبیل انفجاری مواد آتش بازی معمولی خرج گود خطی قابل انعطاف فیوز فوری Fuse lighter فیوز، ایمنی فیوز مرکب ماسوره ضربتی فیوز رسام فیوز زمانی نارنجک بدون خرج انفجاری وسیله خبردهی دستی چاشنی مشتعل کننده فتیله ای ماسوره مشتعل کننده Fuse , mild detonating Oil well cartridge چاشنی ضربت ماسوره ضربتی اسکوئیب ضامن منور ارتباطی مهمات سلاحهای کوچک گلوله های اشک آور چاشنی سلاحهای کوچک جعبه دود زا نارنجک دود زا Toy caps Toy propellant device Toy smoke device رسام فیوز رسام Trick matches صدا ساز Very signal cartridge

جدول 2 مواد منفجره و طبقه بندی آنها

ماده منفجره                                                                               طبقه بندی

فولمینات آمونیوم                                                                      ممنوع

آمونیوم نیترات                                                                       ماده منفجره قوی

آمونیوم پرکلرات                                                                   ماده منفجره قوی

آمونیوم پیکرات                                                                     ماده منفجره قوی

باروت سیاه                                                                            ماده منفجره ضعیف

C -3                                                                                   ماده منفجره قوی

C-4                                                                                    ماده منفجره قوی

Chlorate powder                                                          ماده منفجره قوی

Composition B                                                              ماده منفجره قوی

کوردیت                                                                               ماده منفجره ضعیف 

Diazodinitrirophenol                                                  خرج ابتدایی 

Dinitroglycol                                                                 سوخت راکت 

دی نیترومتان                                                                         ممنوع

دینامیت                                                                              ماده منفجره قوی

(EDNA) ethylenedinitramine                                  ماده منفجره قوی

فولمینات جیوه (خشک)                                                       ممنوع

فولمینات جیوه (تر)                                                              خرج ابتدایی

Guanyl nitrosoamino guanylidene hydrazine         خرج ابتدایی

Guanyl nitrosoamino guanylidene hydrazine         خرج ابتدایی

آزید سرب                                                                          خرج ابتدایی

Lead mononitroresorcinate(wet)                          خرج ابتدایی

Lead mononitroresorcinate(dry)                           ممنوع

استیفنات سرب                                                                    خرج ابتدایی

متیل نیترات                                                                         خرج پرتاب راکت

نیترو سلولز                                                                         ماده منفجره ضعیف

نیترواتا                                                                            خرج پرتاب

Nitroguanidine                                                        ماده منفجره قوی

نیترو گلیسیرین                                                                ماده منفجره قوی

نیترومانیت(خشک )                                                         ابتدایی

نیترومانیت (تر)                                                               خرج ابتدایی

Pentaerythritol tetranitrate                                 خرج میانی

اسید پیکریک                                                                ماده منفجره قوی

استیلید نقره                                                                    خرج ابتدایی

تترانیتروآنیلین                                                                آغازگر

تترانیترومتان                                                                   سوخت رکت

Tetrazene                                                                 خرج ابتدایی

Tetryl                                                                        ماده منفجره قوی

تری نیترو آنیلین (پیکرامید)                                           ماده منفجره قوی

Trinitroanisol( methyl picrate)                       ماده منفجره قوی

تری نیترو بنزن                                                              ماده منفجره قوی

اسیدتری نیتروبنزن                                                         ماده منفجره قوی

کرزولیت                                                                      ماده منفجره قوی

Trinitromethylenetriamine(RDX)                  ماده منفجره قوی

تری نیترونفتالین                                                            ماده منفجره قوی

Trinitroresorcinol                                               ماده منفجره قوی

تصاویری از حادثه انفجار قطار نیشابور

مسیر حمل واگن های قطار فاجعه

آتش سوزیواگن های حامل بنزین

بعد از حادثه ...

منابع                                                                   مؤلف

اصول و مبانی حریق                                                 مهندس پرویز رزمیانفر

خطرات حریق مواد شیمیایی                                        مهندس پرویز رزمیانفر

شیمی حریق                                                           ترجمه هوشنگ شریف زاده

شناخت همگانی مواد خطرناک                                    فرانک دال فایر ترجمه محمود دیانی

منابع                                                                   مؤلف

اصول و مبانی حریق                                                 مهندس پرویز رزمیانفر

خطرات حریق مواد شیمیایی                                        مهندس پرویز رزمیانفر

شیمی حریق                                                           ترجمه هوشنگ شریف زاده

شناخت همگانی مواد خطرناک                                    فرانک دال فایر ترجمه محمود دیانی